UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI AZALTMAK

 

UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI AZALTMAK



OLUMLU YAKLAŞIMLAR

Davranışları azaltma yöntemleri, organizma (birey ya da herhangi bir canlı) üzerindeki etki ya da kontrol gücüne göre en ılımlıdan en az ılımlıya doğru sıralanabilmektedir.
Uygun olmayan davranış ılımlı bir yöntemle azaltılabilecek ya da ortadan kaldırılabilecekse, azaltma için öncelikle o yöntem seçilmelidir.

EN ILIMLIDAN EN AZ ILIMLIYA DOĞRU DAVRANIŞ AZALTMA YÖNTEMLERİ
Uygun olamayan davranışın ortaya çıkmasını önleme
Ayrımlı pekiştirme
Sönme
Tepkinin bedeli
Mola
Aşırı düzeltme
Bedensel ceza
UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI ÖNLEME
Ön uyaranları değiştirmek yoluyla uygun olmayan davranışın oluşmasını önlemek ya da uygun davranışı ayrımlı pekiştirmek, uygun olmayan davranışı azaltmak için çabalamaktan çok daha etkilidir.

Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve bu koşulları değiştirmek davranışları azaltır.

Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve değiştirmek davranışları azaltır. Ön uyaranlar davranışın hemen öncesinde oluşan ve davranışın oluşmasına zemin hazırlayan çevresel özelliklerdir.

Örneğin, çocuk saldırgan davranış gösteriyorsa uygulayıcının bu davranış öncesinde oluşan olay ya da etkinlikleri belirlemesi gerekebilir.
Anne- baba ve öğretmenler, bu uyaranları değiştirerek uygun olmayan davranışın oluşumunu azaltabilir ya da önleyebilir.

UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI ÖNLEMENİN YOLLARI
Davranış zinciri kırma
Uygun olmayan davranışlar davranış zincirini kırmak yoluyla azaltılabilir.
1. Yakınlık kontrolü: Bir olay ya da durumda, çocuğun potansiyel tepkisini tahmin edip duruşunu değiştirerek, sakin kalarak, iletişim fırsatı yaratarak davranışın alışılagelmiş sırası durdurulabilir.
2. Şakayla karışık kontrol: Şaka, genellikle, patlamak üzere olan gerginliği azaltır.
3. Beklenen davranışa ilişkin öğretimsel kontrol ve yönergeler sağlamak: Anne- baba ve öğretmenin beklenen davranışları sesli ve açık yönergelerle söylemesi, uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını azaltabilir.
4. Problem çözme fırsatı yaratma: Uygun olmayan davranış için olumlu seçenekler önerme biçiminde olabilir.
5. Uyaran değişikliği: Nesnelerin kaldırılması, bireylerin yerlerinin değiştirilmesi, gereksiz istek ve taleplerin kaldırılması, olayların zamanının ve yerinin değiştirilmesi, diğer çevresel uyaranların düzenlenmesidir.

UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI ÖNLEME
Ev ve Sınıf içerisinde uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını önlemek için Anne- baba ve öğretmenlerin pratik olarak evde ve sınıfta izleyebilecekleri pek çok strateji vardır.

1. Öğrencileri beklentileri konusunda bilgilendirme.
2. Olumlu öğrenme atmosferi oluşturma.
3. İlginç ve anlamlı öğrenme deneyimleri sağlama.
4. Tehditten kaçınma.
5. Tarafsız davranma.
6.Kendine güven sergileme ve öğrencilerde kendine güven yaratma.
7. Öğrencilere olumlu atıfta bulunma.
8. Fiziksel düzenlemelere dikkat etme ve zaman ayırma.
9. Olumlu modeller kullanma.
10. Serbest zamanları sınırlandırma.Uygun olmayan davranışların en yoğun gözlendiği zamanlardır
11. Akran etkileşimi. Uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını önleyebilir.öğrencilere arkadaşları ile duyguları ve çatışmaları tartışmaya fırsat sağlar

AYRIMLI PEKİŞTİRME

Ayrımlı pekiştirmede, uygun olmayan davranışların azaltılması için uygun davranışların artırılması ya da sürdürülmesi söz konusudur.
Ayrımlı pekiştirme sürecinin anahtarı pekiştirmedir.

DİĞER DAVRANIŞLARI AYRIMLI PEKİŞTİRME
Belirlenen bir zaman dilimi ya da gözlem süresi içinde uygun olmayan davranışın hiç oluşmaması durumunda, gözlem süresi sonunda bu durumun pekiştirilmesidir.

ALTERNATİF DAVRANIŞLARI AYRIMLI PEKİŞTİRME

Azaltılması hedeflenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesidir.
Örneğin öğrenci “ver” yerine “verir misin dediğinde pekiştirilir.

KARŞIT DAVRANIŞLARI AYRIMLI PEKİŞTİRME

Fiziksel olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışların pekiştirilmesidir. Örneğin; başkalarına vurma davranışım azaltmak için kollarını bağlama davranışını pekiştirmek gibi.

SEYREK YAPILAN DAVRANIŞLARI AYRIMLI PEKİŞTİRME

Bazı davranışlar, normalde yapılması gerektiğinden daha fazla yapıldıklarında uygun olmayan davranış olarak tanımlanabilirler.

SIK YAPILAN (ARTAN) DAVRANIŞLARI AYRIMLI PEKİŞTİRME
Çocuğun repertuarında bulunan ancak yeterli sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların pekiştirilmesidir.

SÖNME

Sönme, daha önceden pekiştirilen bir davranışın pekiştirilmemeye başlanmasıyla, davranışın sıklığının, süresinin ya da yoğunluğunun dereceli olarak azaltılması sürecidir.

SÖNMEYİ ETKİLİ ŞEKİLDE KULLANMAK İÇİN İZLENECEK BASAMAKLAR
Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçleri belirle.
Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçleri geri çek.
Hedef davranış her yapıldığında görmezden gel, tutarlı ol.
Sönme programı süresince uygun davranışları belirle ve pekiştir.
Kendiliğinden geri gelme ve sönme patlaması gerçekleştiğinde davranışı görmezden gelmeyi sürdür.
Uygulayıcı dikkatinin uygun olmayan davranışları değil de uygun davranışları izleyeceğini öğret ve göster.

SÖNMENİN AVANTAJLARI
Sönme, sözel ya da bedensel zorlama kullanmaksızın uygun olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir.
Sönme, çocukla uygulayıcı arasında mücadeleye yol açmaz ve çocuğun benlik saygısını azaltmaz.
Sönme, bir ceza uygulaması değildir.
Sönmenin etkisi dereceli olabilirken, etkililik süresi genellikle uzundur.
Uygun olmayan davranış görmezden gelinirken uygun olan davranışların pekiştirilmesi, sönme sürecinin en önemli öğesidir.

TEPKİNİN BEDELİ
Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışın hemen ardından, çocuğun sahip olduğu pekiştireçlerin ya da yıldız, gülen yüz, para gibi sembol pekiştireçlerin sistematik olarak geri alınmasıdır.
TEPKİNİN BEDELİNİ KULLANIRKEN DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER.
1. Tepkinin bedeli, hedef davranışın hemen ardından uygulanmalıdır.
2. Tepkinin bedeli tutarlı şekilde uygulanmalıdır.
3. Tepkinin bedeli uygulamasında eksi puanların birikmesine ya da çocuğun borçlanmasına izin verilmemelidir.
4. Çocuk uygun davranışları için, sıkça pekiştireç kazanıyor olmalıdır.
5. Pekiştireçlerin geri alınması cezalandırıcı olmamalı. Örneğin, öğrencinin pekiştireci bağırıp kızarak değil, uygun davrandığında tekrar kazanabileceği söylenerek geri alınmalıdır.
TEPKİNİN BEDELİNİN AVANTAJLARI
1. Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme uygulamaları ile birlikte kullanılabilir.
2. Evde ve okulda kolayca uygulanabilir.
3. Tepkinin bedeli uygulanası, davranışları azaltmada hızla etki gösterir; ayrıca, etkisi uzun sürelidir.
4. Tepkinin bedeli sürecinde uygulamacı, değişmesi gereken davranışlara odaklanır.


MOLA
Mola, Pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılması ya da çocuğun pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması şeklinde uygulanabilir.
Mola, bireyin, uygun olmayan davranışlarının hemen ardından, belirli bir zaman dilimi için pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması anlamına gelir.
MOLANIN YARARLARI
1. Mola ve olumlu pekiştirme süreçlerini birlikte kullanmak kolaydır.
2. Mola sürecinin etkisi oldukça hızlıdır ve bu etki uzun sürelidir.
3. Çocuğu eğitim ortamından uzaklaştırmadan da mola uygulamaları yapılabilir.
4. Çok zorlayıcı davranışların (saldırganlık gibi) azaltılmasında mola önemli bir seçenektir.

MOLANIN YAN ETKİLERİ

1. Çocuğun sık ve uzun zaman aralıkları ile pekiştireç bulamayacağı bir alana gönderilmesi, uygulayıcıya çocuktan kurtulma fırsatı sağlayabileceği için olumsuz pekiştirme etkisi yaratabilir.

2. Pek çok durumda molanın uygun olmayan davranışı azaltmada etkili olmadığına ilişkin veri elde edilmiştir.

3. Çocuklar arasındaki bireysel farklılıklar dikkate alınmazsa, çocukların birinin diğerine karşı pekiştirilmesi ya da cezalandırılması olarak algılanabilir.
4. Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırılması, akademik performansını olumsuz etkileyebilir.

MOLANIN UYGUN KULLANIMI İÇİN ÖNERİLER
1. Mola kullanımı, olumlu pekiştirme uygulaması ile eşleştirilmelidir.
2. Çocuk, bulunduğu ortam ve etkinliklerin mola alanındakilerden daha cazip olduğunu algılamalıdır.
3. Uygulayıcı molanın etkili olup olmadığım izlemeli, etkili değilse sürdürmemelidir.
4. Uygulayıcı, zor davranışlar sergileyen çocukları uzaklaştırma yöntemi olarak, mola uygulamasını suiistimal etmemelidir.
5. Mola süresi gereğinden fazla uzatılmamalı, davranış durduktan sonra en fazla 1-3 dakika olmalıdır.
6. Mola alanının pekiştirici olmamasına özen gösterilmelidir.
7. Mola, saldırganlık ve zarar verme davranıştan için etkili olsa bile, kendi başına olmayı yeğleyen çocuklar için kullanılmamalıdır

AŞIRI DÜZELTME/ONARMA
   
1. Onarıcı aşırı düzeltme,
2. Olumlu alıştırma ve
3. Olumlu alıştırmalarla aşırı düzeltme olmak üzere üç şekilde uygulanabilir.

ONARICI AŞIRI DÜZELTME
Düzeltme (onarma), çocuğun çevreyi uygun olmayan bir davranışı yapmadan önceki haline getirmesi olarak tanımlanabilir .

OLUMLU ALIŞTIRMA
Uygun olmayan davranıştan sonra, uygun olmayan davranışın sonucunu düzelten bir uygun davranışın tekrarlanmasına olumlu alıştırma denir. Olumlu alıştırmada çocuk, uygun olmayan davranışı gösterdiği anda yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak tanımlanır. Daha sonra, uygun davranışın tekrar edilmesi sağlanır.


Olumlu Alıştırmalarla Aşırı Düzeltme
Olumlu alıştırma yöntemi, olumlu alıştırmalarla aşın düzeltme biçiminde de uygulanabilir. Bu biçiminin olumlu alıştırmadan farkı, uygun olmayan davranıştan sonra davranışın uygun biçiminin birden fazla sayıda tekrarlatılması ve bir tür cezaya dönüştürülmesidir.

Bedensel Ceza
Bedensel ceza, acı vermek amacıyla çocuğun bedenine elle veya bir nesne ile vurulması, baskı uygulanması gibi durumları kapsar .KESİNLİKLE KABUL EDİLEBİLİR BİR UYGULAMA DEĞİLDİR.
Uygun olmayan davranışları azaltmak için kullanılabilecek pek çok başka yöntem vardır ve bu yöntemlerin önemli bir bölümü aynı zamanda olumlu davranışları öğretmeyi de hedeflemektedir.
Bedensel cezanın hiçbir yararı olmadığı gibi, pek çok olumsuz yan etkisi ve sınırlılığı vardır.
Kısacası, bedensel cezadan kaçınmak için pek çok neden vardır. Bunlar:

Bedensel ceza, davranışı azaltmaz, sadece baskılar; yani, cezanın varlığında uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını engeller.
İyi ve haklı nedenlere dayanmayan bedensel ceza, kaygı ve saldırganlık gibi başka davranış sorunlarına yol açar.
Bedensel cezanın uygun olmayan davranışı baskılayıcı etkisi, uygulayıcının ceza verme davranışını artırabilir.
Bedensel ceza, uygun davranışın ne olduğuna ilişkin bir ipucu sağlamaz.
Bedensel cezalandırma davranışları, ceza alan ve bunu izleyen çocuklar için olumsuz bir model oluşturur.
Bedensel ceza, cezalandırılan çocukta dargınlık ve içe kapanma gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir.
Bedensel ceza, olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller.
Bedensel ceza, güçlünün haklı olduğu düşüncesini yaratabilir.

Bedensel olarak cezalandırılan çocuğun akademik çalışmalara yönlendirilmesi güçleşir.
Bu da ikinci bir ceza olarak başarısızlığı getirir


UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARI AZALTMANIN AŞAMALARI
  1. Hedef davranış belirleyiniz. Hedef davranış belirlerken aşağıdaki soruları yanıtlamaya çalışınız:
   a. Davranış, çocuğun kendisine veya arkadaşlarına fiziksel olarak zarar vermekte midir?
   b. Davranış, çocuğun ya da arkadaşlarının öğrenmesini olumsuz etkilemekte midir?
   c. Davranış, başka davranış problemlerinin ortaya çıkmasına yol açmakta mıdır?
   d. Davranış, çocuğun sosyal ortamlardan dışlanmasına yol açmakta mıdır?
   e. Davranış, çocuğun kullandığı ilaçların bir yan etkisi olarak ve o sırada geçirdiği geçici bir rahatsızlığın etkisiyle mi ilişkilidir? Bu soruların bir ya da birkaçına evet yanıtı vermişseniz, ikinci basamağı izleyiniz.
   2. Hedef davranışın hangi ortamlarda ve ne kadar sıklıkta ortaya çıktığım belirleyiniz.
   3. Hedef davranışı düşürmeyi hedeflediğiniz sıklığı belirleyiniz. Ölçütünüz, uygun olmayan davranışı tamamen ortadan kaldırmak olabileceği gibi, sıklığı belli bir düzeye indirmek de olabilir.
   4. Hedef davranışları azaltma yöntemlerini gözden geçiriniz ve en uygun yöntemi belirleyiniz. Olabildiğince ılımlı yöntemler seçmeye özen gösteriniz.
   5. Yöntemi, davranış hedeflediğiniz sıklığa düşünceye kadar tutarlı biçimde uygulamaya devam ediniz.
   6. Yöntemi uygularken, seçtiğiniz kayıt etme yöntemi ile kayıt tutmayı sürdürünüz.
   7. Davranış hedeflediğiniz sıklığa kadar azaldıysa ya da tamamen ortadan kalktıysa, sizi kutlarım.
Diğer uygun olmayan davranışlar içinde benzer bir yol izleyebilirsiniz.

Yard.Doç.Drç Ahmet YIKMIŞ
AİBÜ
EĞİTİM FAKÜLTESİ ÖZEL EĞİTİM BÖLÜMÜ BOLU