Beceri Öğretiminde Kullanılan İpuçları

Beceri Öğretiminde Kullanılan İpuçları

İpucu, bireye istendik davranışlar yaptırmak ve onu doğru tarafa yönlendirmek amacıyla yapılan yardım ve hatırlatmalardır. En sık kullanılan ipuçları model olma, fiziksel yardım, sözel ve işaret ipuçlarıdır. İlk başlarda yoğun olarak verilen ipuçları, çocuk ustalaştıkça hafif düzeyde verilerek silikleştirilir. İpuçlarının yoğunluk düzeyi şöyle sıralanabilir:

Fiziksel Yardım

Model Olma

İşaret İpucu

Sözel İpucu

Fiziksel Yardım İpucu

Fiziksel yardım, bedensel hareketleri gerektiren becerilerin öğretilmesinde çocuğun ayak, kol, el vb. organlarından tutularak yapılan yardımdır. Fiziksel yardım, eğitime başlanırken, genellikle ilk olarak kullanılan yardım tekniğidir. Çocuğun yapamadığı veya yaparken çok zorlandığı davranışların öğretilmesinde kullanılır. Davranışın öğretilmesi esnasında, eğitimci çocuğun gerekli organından tutarak davranışı yaptırır. Örneğin, çocuk çatal kullanmayıbilmiyorsa, eğitimci çocuğun elini tutarak çatala doğru uzatır ve çatalıalmasını, çatalı yiyeceğe batırmasını, sonra ağzına götürmesini sağlar.

Fiziksel yardım uygulanırken çocuğun arkasına geçilerek eli, kolu vb. tutulmalıdır; çocuğun eli, kolu sanki kendiliğinden istenilen hedefe gidiyormuş izlenimi verilmelidir.

Fiziksel yardım, üç biçimde yapılır:

1. Tam fiziksel yardım
2. Kısmi fiziksel yardım
3. Gölgelendirme

Fiziksel yardım aşamalı olarak azaltılır; önce tama olarak verilen yardım, sonra kısmi, daha sonra gölgelendirilerek verilir. Tam yardım çocuğun ellerinden tutarak, kısmı yardım çocuğun kolundan veya omzundan tutarak davranışı yapmasına yardım etmektir. Gölgelendirme aşamasında ise, eğitimci elini çocuğun eline yakın bulundurur.

Fiziksel yardım, çocuğun yapamadığı, yapmakta güçlük çektiği beceri ve davranışların tümünde uygulanabilir. İlk başlarda çok sık kullanılan tam fiziksel yardım zamanla azalarak yerini kısmi yardıma ve en son olarak da gölgelendirmeye bırakır. İlk zamanlarda eğitimci çocuğun elini sıkıbir şekilde tutarak beceri basamağını çocukla birlikte yapar, çocuğun eli alışkanlık kazandıkça elin üzerindeki baskı azaltılır. Çocuk ustalaştıkça eğitimci elini, aşamalı olarak çocuğun bileğine, koluna, dirseğine, omzuna doğru geri çeker.

Çocuğun asla yapamayacağı gibi görünen bazıdavranışlar vardır. Gerek anne baba, gerekse eğitimciler bu davranışların kazandırılmasında umutsuzluğa kapılarak davranışı çocuğa yaptırmaktan vazgeçer. Örneğin, ayakkabı giyme becerisinin öğretilmesinde çok zorlanan ana baba, bu beceriyi öğretmekten vazgeçerek, ayakkabıyı her zaman kendisi giydirir. Oysa fiziksel yardım yoğun olarak uygulandığında, davranışın kazanılmasında iyiye doğru bir seyir olduğu görülür.

Fiziksel yardımla birlikte, sözel ipucu da kullanılır. Zamanla fiziksel yardım yerini sözel ipucuna bırakır ve çocuk beceriyi bağımsız yapar duruma gelir.

Model Olma İpucu

Model olma, becerinin öğretilmesinde beceri aşamalarının yapılarak gösterilmesi ve gözleyen bireyin taklit ederek öğrenmesidir. Eğitimci, becerinin yapılışaşamalarını önce kendisi yapar, sonra çocuğun onu gözleyerek, taklit etmesini sağlar. Eğitimci çocuğa öğreteceği becerinin aşamalarının nasıl yapıldığınıgösterir; ardından çocuğa yaptırır. Her becerinin önce ilk aşaması yapılır ve yaptırılır, sonra ikinci, üçüncü aşamaya geçilir. Örneğin, diş fırçalama becerisi öğretilirken, eğitimci bütün aşamaları bir anda yapmaz. Önce fırçayıeline alır, çocuğun da fırçayı eline almasını sağlar. Sonra macunu sürer, çocuğun da aynı davranışı yapmasını bekler. Böylece bütün aşamaları birlikte yaparlar.

Model Olma ipucunun sunulması için çocuğun taklit edebilme becerisini kazanmış olmasıgerekir. Eğitime başlarken çocuğun taklit etme yeteneği gelişmemişse, bu beceri öğretilmelidir. Çocuğun gözlem ve taklit etme becerisi varsa, yapılan her aşama sözel ipuçlarıyla desteklenmelidir. Örneğin, fırçayı eline alırken, “Fırçayıelimize alıyoruz,” gibi davranış basamağını açıklayıcı ifadeler kullanılabilir.

Öğretilecek beceri çocuğa gösterilirken, şayet becerinin yönü önemli değilse çocukla karşılıklı durulur/oturulur; eğer önemliyse ya yan yana durulur ya da eğitimci önde, çocuk arkada olacak şekilde durulur/oturulur. Karşılıklı durulduğunda, çocuk yönleri karıştırabilir ve becerinin öğrenmesi gecikebilir.

Model olacak eğitimcinin çocuk tarafından benimsenmiş olması gerekir. Çocuğun istemediği biri model olursa, çocuk onu model almayabilir. Eğitimin sürekliliği ve yoğunluğu yeterli olursa, çocuk model almayı genelleştirebilir ve zamanla eğitim ortamı dışındaki insanları da model alarak yeni beceriler edinebilir.

İşaret İpucu

Bu yardım tekniğinin amacı, çocuğa davranış kazandırılırken işaretlerle ona yol göstermektir. İşaret ipucu tekniğinde jest ve mimiklerin tümü kullanılabilir. Örneğin, çocuktan kırmızı topu vermesi istendiğinde çocuk sarı topa uzanırsa,“hayır” anlamına gelen el işareti yapılır ve çocuk istenilen topu verir; ya da çocuktan burnunu göstermesi istendiğinde çocuk kulağını gösterirse, “hayır”anlamına gelen ‘baş sallama’ veya ‘kaş kaldırma’ işaretiyle doğru davranışıyapmaya yönlendirilir. Yapboz yapılırken çocuk elindeki parçayı nereye yerleştireceğini bulamıyorsa, eğitimci parmağıyla doğru yeri gösterir, çocuk da parçayı gösterilen yere yerleştirir. Bazen de çocuk yaptığı davranışın doğruluğunu onaylatmak istercesine eğitimcinin gözlerine bakar. Eğitimci “evet”anlamına gelen baş sallama işaretiyle onaylar.

İşaret ipucuyla birlikte sözel ipucu da verilebilir. Çocuk, istenilen davranışıkavradıkça, yardıma olan gereksinimi azalacağından, işaret yardımı azaltılarak kaldırılmalıdır.

Sözel İpucu

Çocuğa beceri ve bilgi kazandırılırken en az yardım içeren bir ipucudur. Sözel ipucu iki durumda kullanılır. Birincisi, çocuğun sözel ifadelerle yönlendirilmesi; ikincisi, sözel beceri gerektiren durumlarda çocuğa ipucu verilmesidir. Sözel ipucu, çoğu kez yönerge vermeyle karıştırılır. Oysa yönerge vermek, çocuktan bir şey yapmasını istemektir; sözel ipucu sunmak, çocuğa neyi nasıl yapacağınıhatırlatmak veya ifadelerle çocuğu yönlendirmektir. Örneğin, çocuktan mavi düğmeyi göstermesini istemek yönerge vermektir. Çocuk mavi düğme yerine elini kırmızı düğmeye uzattığında, “O mavi düğme değil, mavi düğme yanındaki,” demek sözel ipucudur. Ayrıca, “Ceketini giy,” demek yönergedir, ceket giyme becerisinin basamaklarının anlatılması sözel ipucudur.

Sözel ipucu, gerekli durumlarda diğer ipuçlarıyla birlikte kullanılabilir. Uzun ve karmaşık ifadelerde çocuk, sözel yardımı anlamayabilir, bu da öğretimi desteklemek yerine daha da zorlaştırır. Bunu önlemek için Model Olma ve gerektiğinde fiziksel yardımla birlikte verilir ve öğretim süreci kolaylaştırılır.

Çocuğun beceriyi öğrenme düzeyi arttıkça, sözel ipucu da sistematik olarak geri çekilir. Önce beceri basamağının tamamı ifade edilir, sonra basamağın bir kısmısöylenir, daha sonra sadece eylem ifadesi belirtilir ve son olarak eylem ifadesi fısıldanır. Örneğin, “Havluyu duvardaki askılığa asar,” basamağı için kullanılan söz ipucu şöyle geri çekilir:

Havluyu askılığa as.

Askılığa as.

As.

(Fısıltılıbir ses tonuyla) as.

Şekil Verme

Çocuğa kazandırılmak istenen davranış belirmeye başladığında, ortaya çıkan her basamak pekiştirilerek davranışın tam olarak kazandırılmasıdır. Eğitimci davranışıgösterir ve çocuğun da aynı davranışı yapmasını ister. Çocuk davranışa benzer veya davranışa yaklaşan tepkiler gösterdiğinde pekiştirilir. İlk başlarda davranışın birkaç öğesi pekiştirilir, davranış şekillendikçe önceki öğeler pekiştirilmez, davranışa daha yakın tepkiler pekiştirilerek davranışın istenilen düzeyde ortaya çıkması sağlanır. Örneğin, çocuğa atılan topu geri atma davranışı kazandırılırken, önce çocuğun topa doğru yönelme tepkisi pekiştirilir, sonra çocuk topu yakalamaya başlayınca topa yönelme tepkisi yerine topu tutma eylemi pekiştirilir. Çocuğun bu eylemi süreklilik kazanınca, davranışın bu aşamasında pekiştirme sönmeye bırakılır. Topu geri atma davranışı pekiştirilir.

Kazandırılmak istenen davranışın ortaya çıkması beklenmeden, hedef davranışa yakın tepkiler pekiştirilir. Çocuğun davranışa yakın tepkileri şekillendikçe pekiştirmeye son verilir. Bir üst aşamadaki davranış veya tepki pekiştirilir. Bu süreç hedef davranışın tam şekillenmesine kadar devam eder.

http://www.cetinozbey.net