Pekiştireçler ve Pekiştireç Tarifeleri

Pekiştireçler ve Pekiştireç Tarifeleri

Pekiştirme

Bir davranışın sürekliliğini arttırmak için davranıştan sonra ortama olumlu uyaran (pekiştireç) verme veya ortamdan olumsuz uyaran çekme sürecine pekiştirme denir. Kısaca davranışa kalıcılık kazandıran durumdur. Olumlu ve olumsuz olmak üzere iki çeşidi vardır.

Olumlu pekiştirme davranıştan sonra ortama uyaran verilmesidir; olumsuz pekiştirme ise davranıştan sonra ortamdan uyaran çekilmesidir. Her iki durumda da hedef davranış artar. Örneğin, ayakkabısını yardımsız giyen çocuğa çikolata vermek olumlu pekiştirmedir. Çocuğun etrafında dolaşan sinek, çocuğun dikkatini dağıtıyor ve derse yoğunlaşmasını engelliyorsa, eğitimcinin sineği dışarıçıkarması ise olumsuz pekiştireçtir. Çünkü çocuğun dikkatini dağıtan uyarıcıortamdan alınmış, çocuk derse odaklanmıştır. Olumsuz pekiştirmeye şöyle bir örnek daha verilebilir: Sınıfta öğrencilerden biri öfkelenip çığlık attığında diğer çocukların dikkati dağılacak, derse katılmalarını önleyecektir. Bu durumda, öğretmenin bağıran çocuğu dışarı çıkartması, içerdeki öğrenciler için olumsuz pekiştireç, dışarı çıkartılan çocuk için de cezadır.

Olumlu pekiştirmede çocuk, sevdiği uyarana (pekiştireç) ulaşmak için istendik davranışları yapar; olumsuz pekiştirmede çocuk, sevmediği uyarandan kurtulmak için olumsuz davranışlar yerine istendik davranışları yapar. Olumlu pekiştirecin geri çekilmesi ve olumsuz pekiştirecin verilmesi bireyde aynıetkiyi oluşturur.

Olumsuz pekiştirece farklı bir yorum getirenler de vardır. Örneğin, çığlık attığı için mola cezası verilen çocuk, çığlık atmayı kestiğinde ceza geri çekilir ve çocuk bunu hissettiğinde ceza almamak için çığlık atmayı keser. Bu durum olumsuz pekiştireç olarak betimlenir. Davranışçı psikolojinin kurucularından Skinner, tepkide bulunma eğilimini kalıcı olarak azaltmadığından ve aynı zamanda rahatsız edici yan etkileri olduğundan dolayı cezayı olumsuz pekiştireç olarak kabul eder.

Problem davranışları ortadan kaldırmak, var olan olumlu davranışları arttırmak ve yeni olumlu davranışlar kazandırmak için pekiştirme etkili bir motivasyon aracıdır. Çocuğun olumlu davranışları fark edilip pekiştirildiğinde davranış devam eder.

Pekiştireçler İki Başlık Altında Toplanır

1. Birincil pekiştireçler

Yiyecek, içecek ve uyku gibi biyolojik ihtiyacı karşılayan pekiştireçlerdir.

1. İkincil pekiştireçler

a) Sosyal pekiştireçler

b) Nesnel pekiştireçler

c) Etkinlik içerikli pekiştireçler

d) Dönüştürülebilir Sembol pekiştireçler

Birincil Pekiştireçler

Çocuklar genellikle yiyecek ve içeceklerden hoşlanırlar. Yiyecek ve içecekler, çocuklara davranış kazandırmada ve olumsuz davranışlarını azaltmada oldukça etkili olan pekiştireçlerdir. Zorunlu ihtiyaçlar pekiştireç kapsamına alınmamalıdır. Örneğin, çok yaramazlık yaptığı için çocuğu aç bırakmak veya susuz bırakmak olumsuz pekiştireç olarak kullanılmamalıdır. Çocuğun normal gelişimini etkilemeyen türdeki yiyecek ve içecekler pekiştireç olarak belirlenmelidir. Aşağıdaki yiyecek ve içecekler pekiştireç olarak kullanılabilir.

Bisküvi

Çikolata

Meyve suyu

Kola

Gazoz

Ayran

Sandviç

Simit

Hamburger

Tost

Kek

Pasta

Dondurma

Cips

Mısır gevreği

Şeker

Meyve

Sosyal Pekiştireçler

İlgi göstermek, okşamak, öpmek, kucaklamak gibi sevgi gösterileri ile alkışlama, övgü içerikli ve teşvik edici sözler sosyal pekiştireçler grubuna girer. Çocuğun yazdığı yazılara imza atmak, yaptığı resimlere yıldız yapmak ve resimlerini duvara asmak birer sosyal pekiştireç sayılabilir.

Sosyal pekiştireçlere birkaç örnek verilebilir:

“Çok güzel olmuş!” demek

“Aferin!”demek

“Bravo”demek

“Harikasın!”demek

“Seninle gurur duyuyorum,” demek

“Çok iyi!” demek

“Müthişsin!”demek

Eline dokunmak

Alkışlamak

Sarılmak

Sırtınısıvazlamak

Baçınıokşamak

Çak yapmak

Sosyal pekiştireçler, yerinde ve zamanında kullanıldığında istenilen sonuçlar elde edilebilir. Günlük hayatımızda da çok kullandığımız oldukça etkili ve olumlu sonuç veren pekiştireç çeşididir. Çocuk, iyi bir iş yaptığına inandığı ve övgü beklediği sırada sosyal pekiştireçlerle pekiştirilmelidir. Övgü sözcüklerini gereksiz yere ve sürekli kullanmamak gerekir. Övülmeyi hak ettiği davranışlar sergilediğinde kullanılmalıdır. Kullanılan sözler, ses tonu, jest ve mimikler uyum içinde olmalıdır; yani doğal ve içten olmalıdır. Sık sık ve gelişi güzel yapılan övgüler etkisini zamanla kaybeder. Çocuğun her davranışı övüldüğünde çocuk övgüye o derece alışır ki, pohpohlanmadan bir iş yapamaz duruma gelir. Bu nedenle gerekmedikçe bu tür pekiştireçler kullanılmamalıdır.

Sosyal pekiştireçler, hedef davranışın her aşamasında kullanılabilir. Örneğin, dişfırçalama etkinliğinde çocuk, fırçayı eline aldığında, “Aferin” macunu sürdüğünde, “Harikasın, devam et,” gibi sözlerle her doğru tepkisi takdir edilerek motive edilmelidir.

Şefkat ve sevgi sözcükleri, övgü ve teşvik edici sözcükler ile olumlu davranışsağlayan sözcüklerin hepsi çocuğa önem veren birer mesaj niteliğindedir. Bu sözcükler aynı zamanda çocuğun özgüven duygularını besler.

Aynıpekiştireç her çocuk için aynı etkiyi oluşturmayabilir. Bu nedenle çocuğun hoşlanacağı pekiştireç çeşidi tespit edilmelidir. Kimi çocuk sözel övgüden hoşlanırken, kimi çocuk alkışlanmak ister. Örneğin, Yasin için sosyal pekiştireçler diğer pekiştireçlerden daha motive edicidir. Defterine imza atıldıkça sayfalarca yazı yazar. Her etkinlik sonunda “bravo” denilmesine adeta bayılır. Oğuzhan ise, her etkinlikten sonra alkışlanmayı ister.

Nesnel Pekiştireçler

Çocukların davranışlarını değiştirmek ve yeni beceriler kazandırmak için sosyal içerikli pekiştireçler yeterli değildir; çünkü daha büyük motivasyona ihtiyaç duyarlar. Sosyal pekiştireçlerle birlikte nesnel pekiştireçler verilerek, onlara yeni bilgi ve beceriler kazandırılabilir ve istenmeyen davranışları daha kolay kontrol edilebilir. Ağır ve orta düzeyde zihinsel engelli olan çocuklar, sosyal ve etkinlik içerikli pekiştireçlere karşı çoğunlukla duyarsızdırlar. Bu çocuklara yeni becerileri daha kolay kazandırmak için nesnel pekiştireçler kullanılmalıdır.

Pekiştireçlerin etkili olabilmesi belli bir sistem içinde verilmesine bağlıdır. Rastgele pekiştirmenin bir yararı olmaz. Öncelikle pekiştireç olarak seçilecek şeyin çocuğa hitap etmesi gerekir.

Çocukların sevdiği ve ilgi duyduğu nesne pekiştireçlerden birkaçı şöyle sıralanabilir:

Ayakkabı,kazak, pantolon gibi giyecekler

Bebek, araba, düdük gibi oyuncaklar

Petşişe, kapak, ip, top, parlak jelatin gibi nesneler

Renkli kalemler, silgiler, boncuklar

Boyama kitapları, yap bozlar, bul taklar

Oyun ve müzik CD’leri

Çıkartmalar, posterler, kart postallar

Resimli kartlar, kitaplar

Etkinlikİçerikli Pekiştireçler

Parka gitmek, müzik dinlemek, bilgisayarla oynamak, top oynamak, oyuncakla oynamak vb. faaliyetler etkinlik içerikli pekiştireçlerdir. Dışarıda dolaşmak, parkta oynamak kimi çocuklar için büyük bir eğlencedir. Etkinlik içerikli pekiştireçler, daha çok hafif düzeydeki zihinsel engelli çocukların dikkatini ve ilgisini çeker.

Etkinlik içerikli pekiştireçleri seven çocuklar, sadece başarı gösterdiklerine pekiştirilmelidir. Fişleri yazmak istemeyen çocuğa “Fişleri yaz, parka gidelim,” denildiğinde çocuk, parka gitmek için fişleri kısa sürede yazar; ama zaten her gün parka götürülen çocuk için, böyle bir teklif cazip olmaz. Çocuk parka gitmeyi seviyorsa, yalnızca pekiştireci kazanacağı beceriler sergilediğinde veya kavramı öğrendiğinde parka götürülmelidir. Aynı durum diğer bütün etkinlikler için geçerlidir.

Etkinlik içerikli pekiştireçlere birkaç örnek verilebilir:

Top oynamak

Oyuncaklarıyla oynamak

Bisiklet sürmek

Bilgisayar oyunu oynamak

Müzik dinlemek

Resim yapmak

Boyama yapmak

Oyun hamuruyla oynamak

Dışarıda gezmek

Şarkısöylemek

Kitap okumak

Masal dinlemek

Alış-verişyapmak

Parka gitmek

Dönüştürülebilir Sembol Pekiştireçler

Herhangi bir değeri olmayan, ancak başka pekiştireçlerle değiştirilerek kullanılan araçlardır. Diğer pekiştireçlerin istenilen etkiyi göstermediği durumlarda sistemli ve tutarlı bir biçimde uygulanan sembol pekiştireçler çocuğun motivasyonunu arttırmaktadır. Sayı, yıldız, kupon, jeton vb. semboller kullanılır. Olumlu her davranışa sembolik bir bedel verilir. Örneğin, çocuk zamanında ödevini bitirdiği zaman bir yıldız kazanır. Biriken yıldızlar, önceden değeri belirlenmiş yiyecek, içecek ve nesne pekiştireçlerle değiştirilir.

Öncelikle çocuk sistem hakkında iyice bilgilendirilir. İki liste hazırlanır; birine olumlu davranışlar, diğerine olumsuz davranışlar sıralanır. Her davranışın karşısına bir değer yazılır. Eğer marka, jeton, kart gibi semboller kullanılacaksa, davranışın karşısına ederi kadar sembol yapıştırılır ve gerekirse davranışı gösteren resimler yapıştırılır. Çocuk istendik davranışlar sergilediğinde, kazandığı semboller verilir ve bunları bir kutuda biriktirmesi sağlanır. Davranışın bedeli puan olarak belirlenmişse, çocuğun kazandığıpuanlar bir listeye kaydedilir. Ayrıca listede yer almayan olumlu davranışlar için de sembol verilebilir ve bu durum çocuğa söylenir. Çocuk, olumsuz davranışlar sergilediğinde, olumsuz davranış için belirlenmiş sembol geri alınır; fakat sembol geri alma işlemi, sistem uygulanmaya başlandıktan 1–2 hafta sonra faaliyete geçirilir. Dolayısıyla çocuk, sembol kaybetmemek için olumsuz davranışlarını azaltma yoluna gider. Hazırlanan başka bir listede ise, yiyecek, içecek, etkinlik ve nesne pekiştireçlerin isimleri ve karşılarına değerleri yazılır. Çocuk topladığı sembolleri bu pekiştireçlerle değiştirir.

Sayılarıanlayan ve okuma-yazma bilen çocuklar için puan sistemi, diğer çocuklar için de marka, jeton, kart sistemi uygulanır. Aşağıda birkaç örnek verilmiştir.

Olumlu davranışlar ve sembolik değerleri:

Yatağınıtoplamak 7 puan veya 7 jeton

Ellerini yıkamak 2 puan veya 2 jeton

Oyuncaklarınıtoplamak 3 puan veya 3 jeton

Zamanında uyumak 4 puan veya 4 jeton

Sofra kurmaya yardım etmek 4 puan veya 4 jeton

Olumsuz davranışlar ve ödenecek sembolik değerleri:

Yatağınıtoplamamak 7 puan veya 7 jeton

Ellerini yıkamamak 2 puan veya 2 jeton

Oyuncaklarınıtoplamamak 3 puan veya 3 jeton

Zamanında uyumamak 4 puan veya 4 jeton

Bağırmak 3 puan veya 3 jeton

Pekiştireç listesi ve sembolik değerleri:

Yarım saat bisiklete binmek 5 puan veya 5 jeton

Oyun veya Müzik CD’si 10 puan veya 10 jeton

Çikolata 7 puan veya 7 jeton

Parka gitmek 9 puan veya 9 jeton

PEKİŞTİRME TARİFELERİ

Pekiştirme tarifesi, olumlu ya da olumsuz pekiştirmenin yapılış sıklıklarını belirler. Pekiştirme tarifesi her davranışın pekiştirilmesinde hiçbir davranışın pekiştirilmemesine doğru bir seyir izler. Pekiştirme tarifeleri sadece özel gereksinimli çocuklar için geliştirilmemiş, normal eğitim-öğretim sürecinde de çocuklara yeni davranışlar kazandırmada ve problem davranışların yok edilmesinde veya hafifletilmesinde etkili olarak kullanılabilir. Tarifeler, sosyal yaşamda da sık sık kullanılmaktadır; kimi bilinçsiz kimi de sistematik olarak kullanılır. Örneğin, fabrikalarda üretilen parça başına ücret verilmesi veya tarlada toplanan sepet adedi kadar ücret verilmesi sürekli pekiştirme tarifesine birer örnektir. Yevmiye usulü çalışanlara ücret verilmesi veya memurlara aylık maaş verilmesi sabit aralı pekiştirme tarifesine uymaktadır. Pekiştirme tarifeleri şunlardır:

1. Sürekli pekiştirme
2. Aralıklıpekiştirme

a) Oranlıpekiştirme

Sabit oranlıpekiştirme

Değişken oranlıpekiştirme

b) Aralıpekiştirme

Sabit aralıpekiştirme

Değişken aralıpekiştirme

1. Sürekli pekiştirme, istenilen davranışın her ortaya çıkışında pekiştirecin verilmesidir. Örneğin, bağımsız dikey çizgi çalışması yapıldığında, çocuğun bağımsız çizdiği her çizgiden sonra pekiştireç verilir. Sürekli pekiştirmenin avantajı, öğrenme sürecini hızlandırır ve çocuğun öğretilmek istenen beceriyi daha çabuk öğrenmesini sağlar; fakat kesildiğinde ise öğrenme sönebilir. Sönmeye yol açmamak için pekiştiren davranışın kazanıldıktan sonra, pekiştireç yavaş yavaş geri çekilmelidir. Sürekli pekiştirme yeni beceri ve kavramların öğretilmesinde kullanılır. Sürekli pekiştirecin diğer olumsuz özelliği ise, çocuğun çok çabuk pekiştirece doymasıdır. Bunu önlemek için pekiştireç çok küçük parçalara bölünmeli ve gerekirse aynı öğretim sürecinde farklı pekiştireçler kullanılmalıdır.

İlk belirtilen olumsuzluğun yaşanmaması için, belli bir kullanımdan sonra süreli pekiştirmeden sonra aralıklı pekiştireç tarifelerine geçilir.

2. Aralıklı Pekiştirme: İstenilen davranışın kazandırılmasında, belli sayıda olumlu davranıştan veya belli bir süreden sonra pekiştireç verilmesidir. Yeni kavram ve becerilerin öğretilmesinde kullanılan sürekli pekiştireç tarifesi, aşamalı olarak yerini aralıklı pekiştireç tarifelerine bırakır. Aralıklı pekiştirme, oranlı ve aralıpekiştirme olarak ikiye ayrılır.

a) Oranlı Pekiştirme tarifeleri: Bu tarife sayı ile ifade edilen davranışlar için kullanılır. Yani pekiştirecin verilebilmesi için hedeflenen sayıda olumlu davranışın ortaya çıkması gerekir. Oranlı pekiştirme tarifesinde, Sabit oranlı pekiştirme ve değişken oranlıpekiştirme olmak üzere iki farklı tarife vardır.

Sabit oranlı pekiştirme: İstenilen davranışlar için bir oranın belirlenmesi ve belirlenen oranda sergilenen davranışın pekiştirilmesidir. Örneğin, çocuk bağımsız çizdiği her 6 çizgiden sonra pekiştirilir. Bu oran SO-6 olarak formüle edilir. Davranışta kalıcılığın sağlanması için zamanla tarife seyreltilir. Örneğin, ilk başlarda 6 olumlu davranıştan sonra pekiştireç verilirken, ilerleyen zamanlarda 7 daha sonraki zamanlarda ise 10 davranıştan sonra pekiştireç verilir. Sabit oranlıpekiştirme, sürekli pekiştirmeye göre daha avantajlıdır; çünkü sabit oranlıpekiştirme tarifesinde pekiştirme kesildiğinde davranışın sönme olasılığı daha azdır.

Değişken oranlı pekiştirme: Ortalama bir oran belirlenir ve ortalama davranış sayısına ulaşıldığında pekiştireç verilir. Örneğin, ortalama 7 olumlu davranıştan sonra çocuk pekiştirilecekse, önce 6 davranıştan sonra pekiştireç verilir, sonra pekiştireç kullanımı 8 davranıştan sonra gerçekleştirilir ve bunu şu oranlar takip eder: 9,7 ve 5. Pekiştireçlerin kullanıldığı davranışların toplamı 35 eder; 35:5=7 olur. Böylece ortalama davranış sayısı ortaya çıkar. Bu tarifede çocuk pekiştirecin ne zaman geleceğini kesin olarak bilmemektedir, çünkü pekiştireç her defasında farklı sayıdaki olumlu davranıştan sonra verilmektedir.

b) Aralı Pekiştirme Tarifeleri: Belirlenen süreden sonra çocuğun pekiştirilmesidir. Bu süreden önce gerçekleşen olumlu davranışlar olabilir. Davranışın pekiştirilmesi için belirlenen sürenin geçmesi gerekir. Aralı pekiştirme tarifesinde, Sabit aralı pekiştirme ve değişken aralıpekiştirme olmak üzere iki farklı tarife vardır. Bu tarife daha çok sürekliliği olan eylemlerde (Örneğin okuma, yazma, kesme, dizme, sıralama gibi) ve problem davranışların azaltılmasında kullanılır (örneğin, yerinde oturma, parmak kaldırarak konuşma, arkadaşlarıyla konuşmama gibi).

Sabit aralı pekiştirme: Belli zaman aralığından sonra çocuğun olumlu davranışlarının pekiştirilmesidir. Bu tarifede, pekiştirmenin yapılması için davranışın istendik biçimde ortaya çıkma koşulu aranmaz. Yani pekiştirme süresi 4 dakika olarak belirlenmişse, çocuk üçüncü dakikada olumlu tepki vermiş olsa bile pekiştirilmez, ancak dördüncü dakikada olumlu tepki verirse pekiştirilir. Örneğin, boncukları ipe geçiren çocuk dördüncü dakikada kontrol edilir, eğer istenilen işi yapıyorsa pekiştirilir ve 4 dakika sonra tekrar kontrol edilir, hala çalışıyorsa yine pekiştirilir.

Bu tarifede çocuk, pekiştirece ne zaman ulaşacağını aşağı yukarı tahmin eder. Bunun için yaptığı işi yavaşlatabilir ve pekiştireci alacağı zamana yakın işi hızlandırabilir. Örneğin, yazı yazan çocuk 4. dakikada pekiştireci alacağınıtahmin ediyorsa, ortalama ilk üç dakika oylanır, dördüncü dakikaya doğru yazıyıyazmaya başlar.

Değişken aralı pekiştirme: Bu tarifenin sabit aralı tarifeden farkı belirlenen sürenin değişken olmasıdır. Ortalama bir zaman aralığı belirlenir. Örneğin, ortalama zaman aralığı 7 dakika olarak belirlenmiş bir tarifede çocuğun çalışması 7,9,6,8 ve 5 dakikalık sürelerden sonra pekiştirilir. Bu tarifede çocuk pekiştirecin ne zaman geleceğini tahmin etmede güçlük çeker; çünkü pekiştireç çalışmanın 3. dakikasında gelebilir, 10. dakikasında da gelebilir. Çocuk bunu bildiği için işe başladığı hızda devam eder. Bu nedenle sabit aralı tarifeye göre daha iyi bir sonuca ulaşılır.

Pekiştireç Seçiminde ve Pekiştirmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

1. Pekiştireç, çocuğun yaşına ve cinsiyetine uygun olmalıdır.
2. Pekiştireç olarak çocuğun en çok sevdiği yiyecekler, nesneler, etkinlikler ve sözler kullanılmalıdır.
3. Çocuk için zararlı yiyecek ve nesneler pekiştireç olarak kullanılmamalıdır. Örneğin, dişlerinde problem olan çocuğa pekiştireç olarak şekerli yiyecekler verilmemelidir.
4. Çocuğa verilen pekiştireç amacına uygun olarak kullanılmıyorsa, verilen pekiştireç kesilmeli ve amaca uygun kullanabileceği bir pekiştireçle değiştirilmelidir. Örneğin, çocuk sakızı belli bir süre çiğnedikten sonra yutuyorsa, sakız yerine şeker verilmelidir.
5. Pekiştireç sadece istenilen davranışın gerçekleşme aşamalarında veya davranıştan sonra verilmelidir. Yani çocuk istediği her an pekiştirece sahip olmamalıdır. Meyve suyu seven çocuk, her istediğinde buzdolabında meyve suyu bulabiliyorsa, meyve suyu çocuk için pekiştireç olmaktan çıkar.
6. Yiyecek ve içecek gibi pekiştireçler, eğitim sırasında az aralıklarla ve azar azar verilmeli ki, çocuğa bıkkınlık vermesin. (Çocuklardan biri için uzun süre etkili bir pekiştireç bulunamadı. Tesadüf sonucu çocuğun meyveli sodadan hoşlandığı görüldü ve eğitimini sırasına pekiştireç olarak kullanıldı. Bir hafta sonra çocuğun meyveli sodaya ilgisi azaldı. Sonradan anlaşıldı ki, anne olumlu gördüğü her davranışı için çocuğa bir bardak soda vermiş ve bir hafta içinde çocuk soda içmekten bıkmış.)
7. Çocuk için gerçekten pekiştireç niteliği taşıyan ve motive edici şeyler pekiştireç olarak kullanılmalıdır.
8. Pekiştireç, ekonomik, kolay ulaşılabilir ve uygulanabilir olmalıdır.
9. Pekiştireç, çabuk doyuma yol açacak nitelikte olmamalıdır.

10. Pekiştirecin büyüklüğü, davranışla orantılı olmalıdır; yani küçük bir davranış için büyük bir pekiştireç verilmemelidir.

11. Sıklık kazanan davranışlar için pekiştireçler hafifletilmelidir. Beraberinde sosyal pekiştireçler verilerek somut pekiştireçler azaltılmalıdır. İlk zamanlarda davranışın her aşamasında pekiştirilen çocuk, davranışı kazanma becerisine bağlı olarak iki aşamada bir, daha sonra üç aşamada bir pekiştirilmelidir. Çocuk davranışı bağımsız yapar hale gelince pekiştireç kaldırılmalıdır.

12. Etkisini yitiren pekiştireçler, başka pekiştireçlerle değiştirilmelidir.

13. Her zaman tutarlı olunmalıdır. Tutarlılık, istenilen davranışların sık sık tekrarlanmasını sağlar. Aynı davranışa farklı pekiştireçler vermek de tutarsız davranış örnekleridir.

14. Olumlu davranıştan sonra pekiştireç hemen verilmelidir. Ertelemek unutturabilir; bu da yöntemi zedeler. Kazanılan pekiştireçler derhal verilmelidir.

15. Uygulamaya ana baba ve eğitimci birlikte katılmalıdır. Planı sadece eğitimci uygularsa ve anne baba, çocuğun bazı olumsuz davranışlarını pekiştirirse gelişim süreci olumsuz etkilenilir. Ana baba ve eğitimcinin tutumu birbirini desteklemelidir.

16. Sosyal veya somut pekiştireçlerden sadece biri kullanılmamalıdır. Somut pekiştireçlerle beraber sosyal pekiştireçler de verilmelidir.

17. Çocuk sevdiği işleri yaparken pekiştirilmemelidir. Çocuğun zaten yapmaktan zevk aldığı ve alışkanlık haline getirdiği olumlu davranışlar için pekiştireç verilmemelidir. Alışkanlık haline gelmiş olumlu davranışlara sosyal pekiştireçler vermek daha uygun olur.

18. Çocuğa gereğinden fazla pekiştireç verilmemelidir. Sosyal, etkinlik içerikli ve somut pekiştireçler, çocuklara bazı işleri yaptırmak ya da istenilen davranışlarıkazandırmak için onları motive eder; ancak pekiştireçlerle verilen destek aşırıya kaçtığında anlamsızlaşır. Pekiştireç gerektiğinde verilmelidir.

Pekiştireç Seçimi

Ebeveynler çocuklarının neyi çok sevdiğini genelde bilirler. Ayrıca çocuk bir süre gözlenirse en çok neyi sevdiği ortaya çıkar. Yine de emin olmak için şöyle bir yöntemle çocuğun en çok sevdiği yiyecek ve nesneler belirlenebilir: Çocuğun sevebileceği tahmin edilen nesneler (yiyecekler, içecekler, oyuncaklar, kapaklar, ipler vb) çocuğun önüne konur. Çocuğun aldığı nesneler not edilir. Birkaç saat veya bir gün sonra not edilen nesneler sırayla ve belli aralıklarla çocuğa verilir, ardından geri alınır. Çocuğun vermek istemediği nesneler not edilir. Son aşamada alınan nesnenin amaca uygun olarak kullanılıp kullanılmadığını tespit etmek amacıyla gözlem yapılır. Eğer çocuk, nesneyi amaca uygun olarak kullanıyorsa pekiştireç listesine eklenir. Kimi çocuk pekiştireci amaca yönelik kullanırken, kimi de farklı amaçla kullanabilir.

Her çocuğun sevdiği ve ilgi duyduğu bir şeyler bulunur. Biri için itici olan bir yiyecek, diğeri için çok çekici olabilir.

Pekiştireç Formu
Çok Sevdiği	Az Sevdiği
Yiyecek ve içecekler
Nesneler
Etkinlikler

Ayrımlı Pekiştirme

Uygun olmayan veya olumsuz davranışların azaltılmasında ve uygun olan davranışların arttırılmasında kullanılan ayrımlıpekiştirme, uygun olan davranışın pekiştirilmesi ve uygun olmayan / azaltılmak istenen davranışın pekiştirilmemesi ilkesine dayanır. Örneğin, çocuğun yardımla yaptığı davranış pekiştirilmezken yardımsız yaptığı davranışı pekiştirilir. Burada ayrımlı pekiştirme kullanmanın amacı, çocuğun yardım almadan gerçekleştirdiği davranış sayısını arttırmak, yardım aldığı davranış sayısınıazaltmaktır.

Ayrımlı pekiştirmenin 5 çeşidi vardır:

1. Diğer Davranışları Ayrımlı Pekiştirme: Gözlem süresince istenmeyen davranışortaya çıkmadığında gözlem süresinin sonunda ortaya çıkan olumlu bir davranışın pekiştirilmesidir. Örneğin, derste tuvalete gitme alışkanlığı olan çocuğun bu davranışı için “Diğer Davranışları Ayrımlı Pekiştirme ile şöyle azaltılabilir: Ders süresince tuvalete gitmeyen çocuğun ders bitiminde başka olumlu bir davranışı pekiştirilir. Bu pekiştirme çeşidinde, gözlem süresi aşamalı olarak artırılır. Örneğin, önce dersin ilk 10 dakikası gözlem süresi olarak ölçüt alınırken, daha sonra 20, 30 ve 40 dakika olarak yükseltilir.

2. Alternatif Davranışları Ayrımlı Pekiştirme: Olumsuz davranışın görmezden gelindiği, olumsuz davranışa alternatif olabilecek davranışın pekiştirilmesidir. Bu pekiştirmeyle çocuğun istenmeyen davranışları azalırken, istenilen alternatif davranışlar artar. Örneğin, duvara yazı yazma davranışının alternatifi yazı tahtasına veya deftere yazı yazma davranışıdır. Şöyle 2 örnek daha verilebilir: Sınıfta kalkıp başka bir arkadaşının yanına gitme davranışının alternatifi, öğretmenden izin alarak arkadaşının yanına gitme davranışıdır. Şeyda istemediği bir şey verildiğinde “istemiyorum” demek yerine tepkisini bağırarak ortaya koyuyor. Bağırmanın alternatifi “hayır” veya“istemiyorum” demektir. Şeyda istemediği bir teklifle karşılaştığında“istemiyorum” dediğinde pekiştirilirse, zamanla bu davranışı artar.

3. Karşıt Davranışları Ayrımlı Pekiştirme: Uygun olmayan davranışın karşıtıolan davranışların ayrımlı pekiştirmesidir. Fiziksel olarak eş zamanlıyapılamayacak davranışlar için geçerlidir. Örneğin, ağzında yemek varken konuşma davranışının karşıtı, ağzında yemek varken konuşmama davranışıdır. Çocuk, ağzında yemek varken konuşmazsa pekiştirilir, ağzında yemek varken konuşursa görmezden gelinir ve pekiştirilmez. Şöyle bir örnek daha verilebilir: Parmak kaldırmadan soruya cevap vermenin karşıtı, parmak kaldırıp söz hakkıaldıktan sonra soruya cevap vermedir. Bu durumda istendik davranışpekiştirilir, istenmedik davranış görmezden gelinir.

4. Seyrek Yapılan (Azalan) Davranışları Ayrımlı Pekiştirme: Çok yapıldığında soruna yol açan, az yapıldığında ise kabul gören birçok davranış vardır. Yani, bazı davranışlar, belli bir sayıya kadar tekrarlandığında normal görülürken, daha fazla yapıldığında problem olabilmektedir. Bu tür davranışların, istendik sayıda veya sıklıkta yapılması durumunda pekiştirilmesi ayrımlı pekiştirmedir. Örneğin, çocuğun resim dersinde 1–2 resim sayfasını kullanması normal bir davranışken, 5–6 sayfayı kullanmak soruna yol açmaktadır. Çünkü hem nitelikli resim yapamamakta hem de çocuğun resim defteri çabuk bitmektedir. Çocuk, çok sayıda resim sayfası kullandığı derslerde pekiştirilmezken 1–2 sayfa kullandığıderslerde pekiştirilir.

5. Sık Yapılan (Artan) Davranışları Ayrımlı Pekiştirme: Çocuğun yapabildiği, ancak her gerektiğinde yapmadığı davranışların sıklığını veya çokluğunu arttırmak için kullanılan bir pekiştirme türüdür. Örneğin, Ali günde 2–3 defa dişlerini fırçalaması gerekirken, dişini hiç fırçalamaması veya sadece bir kere fırçalaması durumunda ayrımlı pekiştirme kullanılabilir. Ali, bir gün içinde dişlerini 2 veya 3 defa fırçalandığında pekiştirilir, istenilen miktarda dişini fırçalamazsa pekiştirilmez.
http://www.cetinozbey.net