Beceri Öğretiminde Kullanılan Yöntemler

Beceri Öğretiminde Kullanılan Yöntemler

Öz bakım becerileri öğretiminde kullanılan yöntem ve tekniklerden bazıları şunlardır:

1. Yanlışsız Öğretim Yöntemleri

2. Beceri Öğretim Yöntemleri (İçerik Hazırlamada Kullanılan Yöntemler)

3. Etkinlik Çizelgeleriyle Öğretim

4. Video ile Model Olma Öğretimi

5. Söyle-Yap Uyumu Öğretimi

1. YANLIŞSIZ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ

Beceri öğretiminde, hedef davranışları çocuğun yapmasını sağlamak amacıyla ipuçlarıverilir. İpuçlarının etkili olabilmesi için sistemli bir plan çerçevesinde verilmesi gerekir. Bu amaçla, ipuçlarının kullanımına ilişkin birçok farklıyöntem geliştirilmiştir. Bunlar şöyle sıralanabilir:

1. İpucunun giderek arttırılması,
2. İpucunun giderek azaltılması,
3. Eşzamanlı ipucu,
4. Aşamalıyardım,
5. Artan bekleme süreli,
6. Davranışöncesi ipucu ve sınama,
7. Davranışöncesi ipucu ve ipucunun geri çekilmesi,
8. Sabit bekleme süreli.

İpucunun Aşamalı Olarak Arttırılmasıyla Öğretim

Öğretime başlarken çocuğa beceriyi bağımsız yapma olanağı verilir. Çocuk, olumlu bir tepkide bulunmazsa ipucu kısmi olarak sunulur, buna rağmen istenen tepki verilmezse, ipucu arttırılır. Çocuğun tepkileri ipuçlarıyla istenilen düzeye ulaşınca, ipuçları sistematik olarak geri çekilir.

Bekle-sor-söyle-göster-yap, ipucunun arttırılmasında başvurulan bir uygulamadır.

Bekle: Davranışı bağımsız yapması için 5 saniye olanak verilir; yani çocuğun kendiliğinden doğru tepkide bulunmasını beklemektir.

Sor: Bekle aşamasında olumlu tepki gelmediğinde çocuğa ne yapması gerektiği veya hangi tepkiyi vermesi gerektiği sorulur ve 5 saniye beklenir.

Söyle: Sorulardan sonra olumlu tepki gelmezse, çocuğa yapacağı davranışla ilgili yönerge verilir ve doğru tepki vermesi için 5 saniye beklenir.

Göster: Yönergeden sonra olumlu tepki gelmezse, yönerge çeşitli bedensel hareketlerle desteklenir ve nasıl yapması gerektiği gösterilir.

Yap: Göster aşamasından sonra çocuk doğru tepkide bulunmazsa, fiziksel yardımda bulunulur.

İpucunun Aşamalı Olarak Azaltılmasıyla Öğretim

Öğretime başlarken en yüksek düzeyde bir ipucu verilir. Çocuğun olumlu tepkileri arttıkça ipucu aşamalı olarak azaltılır. Güçlü bir ipucundan hafif bir ipucuna geçişte belli bir ölçütün olması gerekir. Örneğin, çocuk art arda en az 2 doğru tepki verdikten sonra hafif bir ipucuna geçilir. Bu yöntemle yapılan öğretimlerde sözel ve model ipucuyla davranışı gerçekleştiremeyen çocuklar önce fiziksel yardım uygulanır, sonra model olunur ve son olarak sözel ipucu verilir.

Öğretime başlarken, hangi beceri basamağıiçin hangi ipucunun verileceği belirlenir. Söz konusu ipucu hedef davranışıyaptıracak nitelikte olmalıdır. Bu nedenle ipucunun seçimi sırasında çok dikkatli olmak gerekir ve her şeyden önce çocuğun gelişim düzeyi ve öğrenme potansiyeli iyi bilinmelidir.

Herhangi bir beceri basamağı için fiziksel ipucu kullanılacaksa, önce tam fiziksel ve sözel ipucu birlikte verilir. Sonra çocuğun beceriyi yapma düzeyine uygun olarak fiziksel ipucu, kısmı ve gölgelendirilerek verilir. En sonda ise fiziksel ipucu bütünüyle geri çekilerek, çocuğun davranışı sözel ipucuyla yapması sağlanır.

Eğer beceri basamağının, çocuğa Model Olma ipucuyla öğretileceğine karar verilirse, sözel ipucu da birlikte verilir. Sonra Model Olma ipucu aşamalı olarak geri çekilir, sözel ipucu tam olarak verilmeye devam edilir.

Sözel ipucu ilk başta, bütün beceri basamağını açıklayacak biçimde verilir. Daha sonra aşamalı olarak geri çekilir ve çocuğun beceriyi bağımsız olarak yapması sağlanır.

İpucunun azaltılmasında takip edilen aşama şöyle sıralanır:

Fiziksel yardım Model Olma Sözel ipucu Bağımsız

Model Olma Sözel ipucu Bağımsız

Sözel ipucu Bağımsız

(Kitapta örnek amaçlı verilen öğretim planlarının bir kısmında birinci yöntem, bir kısmında ise diğer yöntem tercih edildi. İlk yönteme göre yapılan planlarda öğretim sürecinde, çocuğun beceriyi bağımsız yapması için doğrudan yönerge verme tercih edildi ve herhangi bir süre sınırlaması konulmadı.)

Davranış Öncesi İpucu ve Sınamayla Öğretim

Öğretimi yapılacak olan beceri, öğretimden önce tek fırsat yöntemine göre değerlendirilir. Öğretim sürecinde çocuğun yapamadığı veya yanlış yaptığı beceri basamağı için önceden belirlenen ipucu sunulur. Çocuk verilen ipucuyla davranışı doğru yaparsa anında pekiştirilir.İpucunun verilmesine rağmen çocuk, doğru tepki vermezse hiçbir şey söylenmez ve ipucu yeniden sunulur. Bu yardım tekniğinde değerlendirmenin yapılış zamanı farklılaşmaktadır. Öğretim oturumundan önce değerlendirilebileceği gibi, öğretim oturumundan bir süre sonra farklı bir ortamda da değerlendirme yapılabilir. Değerlendirme tek fırsat yöntemine göre yapıldığı için, değerlendirme formuna sadece çocuğun bağımsız yaptığı beceri basamakları işaretlenir.

Eşzamanlı İpucuyla Öğretim

Tek fırsat yöntemine göre değerlendirilen becerilerin öğretimine daha uygun olan bir yardım tekniğidir. Eşzamanlıipucuyla öğretim, davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim yönteminden uyarlanmıştır.

Öğretim oturumlarında yönerge verildikten sonra, çocuğun yapamadığı beceri basamağı için belirlenen ipucu verilerek, beceri basamağını gerçekleştirmesi sağlanır. Ardından çocuğun olumlu davranışı sözel olarak ifade edilir ve çocuğun hoşlandığı bir uyaranla pekiştirilir. İpucu verildiği halde çocuk davranışı doğru yapmazsa, olumlu veya olumsuz herhangi bir tepki verilmeden ipucu yeniden verilir.

Değerlendirmeye ilişkin yeterli veri olmamasına karşın, ikinci ve diğer bütün oturumların başında öğretimi yapılan becerinin, tek fırsat yöntemine göre değerlendirilebileceği önerilir. Eşzamanlıipucuyla öğretim, sadece değerlendirme bakımından, davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim yönteminden ayrılmaktadır. Öğretim süreci benzer biçimdedir.

Eşzamanlı ipucuyla öğretim için, 9 basamaklıbir model geliştirilmiştir (Tekin, Kırcaali-İftar, 2001):

1. Bireye tepkide bulunması için ipucu olarak verilecek uyaranı belirleme,

2. Kontrol edici ipucunu belirleme,

3. Eşzamanlı ipucuyla gerçekleştirilecek oturumları planlama,

4. Yoklama oturumlarını planlama,

5. Yanıt aralığı süresini belirleme,

6. Bireyin tepkilerine ne şekilde yanıt verileceğini belirleme,

7. Denemeler arası süreyi belirleme,

8. Veri kayıt yöntemini belirleme,

9. Uygulama, kayıt tutma ve bireyin gösterdiği performansa göre gerektiğinde değişiklikler yapma.

Sabit Bekleme Süreli İpucuyla Öğretim

Bu yardım tekniği “Sıfır Saniye Süreli” ve“Sabit Bekleme Süreli” olmak üzere iki farklı biçimde uygulanır. Bu öğretim yönteminin kullanıldığı becerilerin, değerlendirmesi tek fırsat yöntemine göre yapılır.

1. Sıfır saniye süreli İpucuyla Öğretim

Sıfır saniye süreli ipucuyla öğretim yönteminde öncelikle ölçüt belirlenir. Yani bir davranış için ipucunun kaç defa verileceği önceden belirlenir. Beceri basamaklarının yapılışında birkaç defa (belirlenen ölçüte göre) ipucu verildiği halde, amaçlanan sonuç alınamıyorsa, ipucu değiştirilir ve daha yoğun bir ipucuna geçilir. İpucu verildikten sonra çocuk davranışı yanlış yaparsa veya tepkisiz kalırsa, herhangi bir şey söylemeden ipucu yeniden verilir. Çocuğun doğru tepkileri anında pekiştirilir.

2. Sabit bekleme süreli İpucuyla Öğretim

Sabit bekleme süreli ipucuyla öğretim yönteminde, ipucunun kaç defa verileceğine ilişkin ölçüt ile bekleme süresi önceden belirlenir. Bekleme süresi ortalama 5 saniyedir. Bu yöntemin işlevsel olabilmesi için çocuğun en az belirlenen süre kadar bekleme becerisine sahip olması gerekmektedir. Bekleme süresinde çocuk ipucu verilmeden doğru veya yanlış tepki verebilir. Bu durumda çocuk olumsuz tepki verdiğinde beklemesi gerektiği söylenir ve ipucu verilir. Bekleme süresinde ipucu verilmeden doğru tepki verirse pekiştirilir. Ayrıca bekleme süresinin sonunda ipucu verildikten sonra da, çocuk yanlış ve doğru tepki verebilir. Yanlış tepki verdiğinde görmezden gelinip ipucu tekrarlanır, doğru tepki verdiğinde ise pekiştirilmez. Bu süreçte ayrımlı pekiştirme uygulaması söz konusudur.

Artan Bekleme Süreli İpucuyla Öğretim

Artan bekleme süreli ipucuyla öğretim, sabit bekleme süreli ipucuyla öğretimin bir uyarlamasıdır. Bu öğretim yöntemi, Sıfır Saniye Süreli ve Artan Bekleme Süreli olmak üzere iki farklı biçimde uygulanır.

1. 1. Sıfır Saniye Süreli

Öğretimi yapılacak olan becerinin değerlendirmesi tek fırsat yöntemine göre yapılır ve öğretim sürecinde kullanılacak ipucu belirlenir. Öğretimde ipucunun kaç defa verileceğine ilişkin ölçüt belirlenir.

İpucu verildikten sonra çocuğun olumsuz tepkileri için bir şey söylenmez, ipucu yeniden verilir. İpucundan sonra olumlu tepkileri pekiştirilir.

1. 2. Artan Bekleme Süreli

Öğretim öncesi değerlendirme tek fırsat yöntemine göre yapılır ve öğretim sürecinde kullanılacak ipucu belirlenir.İpucunun verilmesi sürecinde bekleme süresi aralıkları eşit ve eşit olmayan biçimde artırılabilir. Bekleme süresi 1,2,3,4,5 sn olarak artırılabileceği gibi, 1,3,5 saniye olarak da artırılabilir. Bekleme süresi en fazla 5 saniyeye kadar çıkarılabilir.

Bekleme süresinde çocuk olumsuz tepki verdiğinde, beklemesi gereken zamanı olduğu söylenir ve süre dolduğunda ipucu verilir. İpucundan sonra doğru tepkileri pekiştirilir; fakat bir sonraki bekleme süresine geçildiğinde ayrımlı pekiştirme uygulamasına geçilir. İpucu verilmeden çocuğun olumlu tepkileri pekiştirilir, ipucu verildikten sonraki olumlu tepkileri pekiştirilmez.

2. BECERİ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ

Özel eğitimde birçok yöntem ve teknik kullanıldığı gibi beceri öğretiminde ileri zincirleme, tüm beceri ve geri zincirleme yöntemleri kullanılır.

İleri Zincirleme Yöntemi

İleriye zincirleme yönteminde beceri analizi, beceri basamakları birinci basamaktan en son basamağa doğru sıralanır; performans alımında ve öğretimde ilk beceri basamağından başlanır; ilk basamak bağımsız gerçekleştirilinceye kadar bir sonraki basamağa geçilmez. Önceki basamak bağımsız yapıldıktan sonra sonraki basamağa geçilir ve böylece bütün basamaklar bağımsız yapılıncaya kadar uygulamalar yapılır. İleri zincirleme yönteminde, çorap giyme beceri analizi şöyle yapılır:

1. Yere oturur.
2. Çorabı eline alır.
3. Çorabın lastik kısmını yanlarından iki elinin başparmağıyla tutar.
4. Çorabı iki yana doğru çekerek açar.
5. Ayağına doğru götürür.
6. Çorabı giymek için dizini kıvırır.
7. Çorabı ayağına geçirir.
8. Çorabı ayak topuğuna doğru çeker.
9. Lastikli kısmını bileğine veya dizine kadar çeker.

Tüm Beceri Yöntemi

Öğretilmesi amaçlanan beceri analizi ileri zincirleme yöntemine göre yapılır. Öğretim sırasında bütün beceri basamakları için uygulama yapılır, yani beceri bir bütün olarak aynı öğretim denemesinde öğretilir. Başta yoğun olarak verilen ipuçları ilerleyen oturumlarda çocuğun beceri basamaklarını yapma düzeyine göre geri çekilir ve çocuğun beceriyi bir bütün olarak gerçekleştirmesi sağlanır. Bütün beceriler tüm beceri yöntemine göre planlanıp öğretilebilir. Ancak bölünemeyen beceriler, bu yöntemle daha etkili bir biçimde öğretilebilir. Örneğin pantolon giyme becerisi, geri zincirleme yöntemiyle daha kolay öğretilebilirken, tuvalet yapma becerisi tüm beceri yöntemine daha uygun bir beceridir.

Tersine Zincirleme Yöntemi

Tersine zincirleme yönteminde beceri analizi, en son beceri basamağından ilk beceri basamağına doğru sıralanır; performans alımında ve öğretimde en son beceri basamağından başlanır. Örneğin, çocuk en son beceri basamağında ustalaşınca, en sondan bir önceki basamağın öğretimine geçilir. Her basamağa geçişte, önce öğrendiği basamakları da yapması sağlanır. Bu yöntem daha çok giyinme ve bazı mesleki becerilerin öğretiminde daha olumlu sonuçlar vermektedir. Tersine zincirleme yönteminde, çorap giyme beceri analizişöyle yapılır:

1. Ayak bileğine kadar giydirilmiş çorabı giyer.
2. Topuğuna kadar giydirilmiş çorabı giyer.
3. Parmaklarından geçirilmiş çorabı giyer.
4. Parmak uçlarına kadar giydirilmiş çorabı giyer
5. Eline verilmiş çorabı giyer.
6. Önüne bırakılan çorabı giyer.

3. ETKİNLİK ÇİZELGELERİYLE ÖĞRETİM

Etkinlik çizelgeleri, Princeton Çocuk Gelişimi Enstitüsü’nde geliştirilmiş bir yöntemdir. Etkinliklerin sırayla yer aldığı bir set hazırlanır. Uygulamanın amacı, çizelge kullanımının öğretiminden sonra çocuğun kendiliğinden ve bağımsız olarak etkinlikleri yapmasıdır. Bundan dolayı öğretimden sonra çocuk etkinliği yaparken yönlendirilmez ve etkinlik sırasında çocuğa ipucu verilmez.

Etkinlik çizelgelerinde etkinlikler, çocuğun performans durumuna göre fotoğraflarla, üç boyutlu nesnelerle, sembollerle veya yazılı kelimelerle hazırlanır. Kimi etkinlikler tek fotoğraf veya kelimeyle belirtilirken, kimi etkinlikler daha ayrıntılı oluşturulur, yani etkinliğin her bir basamağını belirten fotoğraf veya kelime kartları kullanılır.

Öğretime başlamadan önce, çocuğun eşleştirme yapabilmesi, resimleri zeminden ayırt edebilmesi ve materyalleri kullanabilmesi gibi bazı önkoşul davranışlara sahip olması gerekir.

Öğretim sırasında gerekli görülen ipuçları kullanılır ve giderek silikleştirilir. Çocuğun olumlu tepkileri uygun pekiştireçlerle pekiştirilir.

Öğretim bittikten sonra çocuk etkinlik klasörünü açar, yapacağı etkinliğin materyallerini alarak ekinliği yapar ve materyalleri yerine bırakır.

Çocuk, gün içinde yapacağı etkinliklerin neler olduğunu etkinlik dosyasına bakarak öğrenir ve sırayla yapar. Ayrıca dosyada yapmak istediği etkinliğe kendisi karar verir. Etkinlik çizelgeleriyle çocuğun günlük ve bağımsız yaşam becerileri ile iletişim becerileri artar ve yardımsız iş yapabilme becerisi gelişir. Bu yöntemin PECS’e alternatif olduğu düşünülmektedir.

4. VİDEO İLE MODEL OLMA ÖĞRETİMİ

Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı’na dayanan ve Uygulamalı Davranış Analizi’nden uyarlanan video ile Model Olma yöntemi, bireyin gözleyerek öğrenmesidir. Sosyal ve öz bakım becerilerinin öğretiminde başarılı sonuçlar vermektedir. Alış-veriş yapma, okul servisini ve toplu taşıma araçlarını kullanma vb toplumsal oyum becerilerinin öğretiminde oldukça etkili ve pratik bir öğretim yöntemidir.

Sağlıklıinsanlar için de bu yöntem çoğu kez kullanılmaktadır. Bebek bakımı, seçimlerde oy kullanma, teknolojik ürünlerin ve bilgisayar programlarının kullanımı gibi birçok becerinin yapılış aşamaları televizyon veya video aracılığıyla gösterilerek, insanların bu becerileri daha çabuk öğrenmeleri sağlanır.

Bu yöntem iki biçimde uygulanır. Birincisinde başkaları model olur, ikincisinde gözleyen bireyin kendisi model olur. Başkalarının model olduğu uygulamalarda sağlıklı bireylerin uygun davranışları kamerayla kaydedilir. Sonra bu kayıtlar bireye izletilerek davranışlarını değiştirmesi sağlanır. Bireyin kendisinin model olduğu uygulamalarda doğru yaptığı davranışları kamerayla kaydedilir. Sonra bireye izletilerek bu davranışların sürekliliği sağlanır.

Bireyin video kayıtlarını seyretmesi için ortam oluşturulur. Kayıtları izleme davranışıpekiştirilir. Seyrettiği davranışları taklit etmesi sağlanır. Olumlu tepkileri de pekiştirilir. Seyretme işlemi, birey hedef davranışı kazanıncaya kadar tekrarlarla devam ettirilir.

Farklıengel gruplarında yer alan bireylere uygulanan bu yöntem, zaman bakımından da yararlı olmaktadır.

5. SÖYLE-YAP UYUMU ÖĞRETİMİ

Söyle-yap uyumu öğretimi iki farklı biçimde gerçekleştirilir. Çocuk, yapacağı davranışıönce söyler, ardından davranışı yapar veya davranışı yaptıktan sonra yaptığıdavranışın adını söyler. Çocuğun yapacağını söylediği davranışla yaptığıdavranış aynıysa veya yaptığı davranış, yaptığını söylediği davranışla aynıysa sevdiği bir pekiştireçle pekiştirilir.

Söyle-yap uyumu öğretimi, çeşitli engel gruplarında yer alan çocukların günlük yaşam becerilerini, oyun ve sosyal becerilerini, dil ve iletişim becerilerini arttırmada etkili olmaktadır. Ayrıca edinilen beceriler, kalıcı olmakta ve çocuk bu becerileri kolayca genelleyebilmektedir.
 

http://www.cetinozbey.net