Öğrenmenin Aşamaları

Öğrenmenin Aşamaları

Öğretilmesi hedeflenen becerinin birey tarafından ne düzeyde öğrenildiği ile ilgili olarak öğrenme sürecinde farklı aşamalar vardır. Bu aşamalar: Edinim, akıcılık, kalıcılık ve genellemedir. Bu yazıda özellikle uygulamacılar için öğrenmenin aşamaları, özellikleri, öğrenmenin aşamaları için kolaylaştırıcı etmenler karşılaşılabilecek sorunlar, çözüm yolları ele alınmıştır.
EDİNİM
Edinim ilk öğrenmedir. Edinim, çocuğun daha önce yapamadığı bir davranış ya da beceriyi belli bir doğruluk düzeyinde yapabilir hale gelmesidir. Başka bir deyişle bir davranış ya da beceriyi yerine getirebilmek için gerekli temel koşulları öğrenmek olarak tanımlanmıştır.

Edinimi Kolaylaştıran Etmenler * Uygulamanın edinim aşamasında gerçekleşebilmesi için bireyin dikkatinin sağlanması gerekmektedir.
* Bireye verdiği tepkiye ilişkin geri bildirim sunulmalıdır. Geribildirim doğru tepkiler için kullanılabildiği gibi yanlış tepkiler için de kullanılabilir. Doğru tepkiler için sunulan geri bildirim pekiştireç olma özelliği taşımalıdır. Yanlış tepkiler için sunulan ger bildirim ise hata düzeltmesi olarak ya da uygulamacının basitçe bireyin davranışının yanlış olduğunu söylemesi şeklinde sunulabilir.
* Denemelerin ard arda sunulması edinim aşamasını kolaylaştırabilir.
Ard arda deneme sunuş biçimi: Birkaç deneme arasında başka hiçbir konuda öğretime yer vermeksizin denemelerin sunulmasıdır.
AKICILIK
Akıcılık, yeni öğrenilmiş bir davranış ya da davranış zincirini çocuğun hızlı ve kolay bir biçimde yapması olarak tanımlanmaktadır. Bir davranışın akıcılığından söz edebilmemiz için, öncelikle o davranışın edinim aşamasında belli bir doğruluk düzeyinde yerine getiriliyor olması gerekmektedir.
Akıcılık Aşamasının Önemi
* Yeterlilik akıcıkla eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Bir davranışın yeterli oranda, sayıda ya da yüzdede sergilenmesi bireyin ve çevresinin yararınadır.
* Akıcılık aşamasında kazanılan bir davranış ya da beceri daha karmaşık bir davranış ya da becerilerin kazandırılmasında ön koşul olabilir. Örneğin, elektrik süpürgesini çalıştırabilmeyi akıcı bir biçimde sergileyebilmek, günlük yaşam becerilerinden olan temizlik becerilerinin yerine getirilmesini kolaylaştırabilir
* Bir davranışın toplumda sergilendiği düzeyde sergilenmesi, çocuğun performansını akranlarının performanslarına yaklaştırır. Aynı zamanda çocuğun daha fazla pekiştireç alma şansını artırır.
* Bir davranışın akıcılık kazanması güvenlik nedeniyle de önem kazanmaktadır. Örneğin ütü belli bir hızla kullanılmazsa ütülenen nesne yanabilir dahası yangın gibi olumsuz durumlara neden olunabilir

Akıcılığı Kolaylaştıran Etmenler

* Akıcılığı kolaylaştırmak için en uygun yöntem bireyin daha fazla alıştırma yapmasını sağlamak ve pekiştirmektir.
* Akıcılığı sağlamak üzere kullanılabilecek bir diğer yöntem pekiştiree sunmaktır. Akıcılığı kazandırmak üzere düzenlenen alıştırma oturumlarında uygulamacı pekiştireç sunarak davranışın daha hızlı, kolay biçimde ve daha yüksek düzeyde sergilenmesi sağlanabilir.
* Akıcılığı kolaylaştıran bir diğer etmen ise alıştırmaların aralıklı deneme sunuş biçimiyle yapılmasıdır.
Aralıklı deneme sunuş biçimi: Denemeler arasında bireye bir dinlenme süresi bırakılan uygulamalara denmektedir. Örneğin, nesne eşleme becerisi üzerinde çalışılırken uygulamacı her nesne eşleme denemesinden sonra bireye iki dakika dinlenme süresi verilebilir

Akıcılık Aşamasında Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Yolları

* Birey davranışı hızla yaparken hata düzeyi de birden artabilir. Bu durumda öğretmen etkili pekiştireçler kullanarak bireyin hata yapmaması için öz denetim geliştirmesini sağlayabilir.
* Bireyde güdülenme eksikliği ya da fazla sayıda alıştırma yapmaya bağlı olarak bıkkınlık duygusunun ortaya çıkabilmesidir. Bu durumda öğretmen aralıklı denemeler düzenleyerek ve kullandığı pekiştireçleri gözden geçirerek bir iyileştirme yapabilir.

KALICILIK

Öğretim sona erdikten sonra çocuğun performansının süregelmesine kalıcılık denir

Kalıcılığı Kolaylaştıran Etmenler

Öğretilen davranış ve beceriler bireyin yaşamında işlevsel olmalı ve önem taşımalıdır.
Kalıcılık, akıcılık aşamasını kolaylaştıran etmenlerden olan alıştırma yapma yoluyla da sağlanabilir.
Kalıcılığı kolaylaştıran bir diğer uygulama ise, denemelerin dağınık sıra ile sunulmasıdır.
Dağınık deneme sunuş biçimi: Denemeler arasında öğretilen davranış ya da beceri ile ilgili yeni bir davranış ya da becerinin öğretiminin ya da bir etkinliğin yer almasıdır. Örneğin, bir bireye ülkelerin başkentlerinin öğretildiği bir çalışmada, başkentlerin incelendiği her denemeden sonra uygulamacı o ülkenin para biriminin ya da resmi dilinin ne olduğuna ilişkin çalışma yapar. Diğer denemelerden sonra tekrar ülkelerin başkentleriyle ilgili denemeyi sunabilir.

GENELLEME

Genelleme, bireyin öğretim koşulları dışında diğer koşullarda da öğrendiklerini sergileyebilmesidir. İki tür genellemeden söz edilmektedir. Uyaran genellemesi ve tepki genellemesi
Uyaran genellemesi: Öğrenilen davranışların, öğretimin gerçekleştiği ortam ya da ayırdedici uyaranların dışındaki ortamlarda ya da ayırdedici uyaranların varlığında ortaya çıkmasıdır.
Tepki genellemesi: Değiştirilmek istenen hedef davranışla ilişkili olan ve henüz öğretilmemiş olan davranışların sergilenmesi olarak tanımlanmaktadır.

Genellemenin Önemi

Eğitimin en önemli amacı bireyin bağımsız olarak işlevde bulunmasını sağlamaktır. Öğrenilen beceri ya da davranışların öğretim dışındaki ortamlarda, kişilerle, uyaranlarla genellenebilmesi kişinin doğal olaylarla pekiştirilme olasılığını arttırır. Bu durumda ise olumsuz davranışların kendiliğinden azalabileceği ve çocuğun çevresi ile olumlu etkileşim kurabileceği düşünülürse, genellemenin önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır.

Genellemeyi Kolaylaştıran Etmenler

Genellemeyi kolaylaştırmak için dört biçimde uyarlama yapmak mümkündür. Bunlar ortamda uyarlama yapmak, davranış öncesi uyaranlarda uyarlama yapmak, davranışta uyarlama yapmak ve davranış sonrası uyaranlarda uyarlama yapmaktır.
Ortamda uyarlama yapmak: Genelleme ortamında yer alan uyaranların öğretim ortamı öncesinde ve sırasında da bulunması için düzenlemelere gidilmesidir. Dört türde ortam uyarlaması yapılabilir. İlki ve en bilineni toplum merkezli öğretim sunmaktır. Toplum merkezli öğretimin amacı, uyaran kontrolünü doğrudan doğal ortamlarda sağlamaktır. Ortamda yapılabilecek ikinci uyarlama ise, öğretim ortamını olabildiğince genelleme ortamına benzetmektir. Ortamda gerçekleştirilebilecek üçüncü uyarlama, çok sayıda ve çeşitli ortamlarda öğretim düzenlemektir. Sonuncusu ise çok sayıda ve çeşitli uygulamacılarla öğretim oturumları düzenleyerek ortamda uyarlama yapmaktır.
Davranış öncesi uyaranlarda uyarlama yapmak: Öğretimde kullanılacak olan araç-gereçlerin farklı örneklerini bulundurarak bu araç-gereçlerin tümü ile öğretim yapmaktır.
Çoklu örnekler yöntemi: Çoklu örnekler yönteminde, edinim aşaması için öğretim planlanırken, öğretilmesi amaçlanan davranışı temsil eden örnekler de sunulur. Geleneksel edinim aşamasında öğretim yalnızca bir örnekle sunulurken çoklu örnekler yönteminde öğretim çeşitli örneklerle sunulur
Davranışta uyarlama yapmak: Öğretimin genelleme aşaması planlanırken öğretilen davranışın birey tarafından diğer ortamlarda da kullanılması, bireyi daha bağımsız kılması, sergilendiği birey doğal ortamda daha fazla pekiştireç alıyorsa genellemenin kolaylaşacağı göz önünde bulundurulmalıdır
Davranış sonrası uyaranlarda uyarlama yapmak: Bu yöntemle genellemenin artması amaçlanıyorsa doğal pekiştireçler kullanılmalıdır, pekiştireçler silikleştirilmelidir, pekiştireçler gün sonunda verilmelidir, birey genelleme yaptığında pekiştirilmelidir.
Kaynak: Tekin E., Kırcaali-İftar, G. (2001) Özel Eğitimde Yanlışsız Öğretim Yöntemleri. Nobel Yayın Dağıtım. Ankara