Davranış Değiştirme Teknikleri

Davranış Değiştirme Teknikleri

Davranış: Kişinin eylemde bulunarak çevreyle etkileşim içinde olduğu gözlenebilir, ölçülebilir ve oluşumu çevrede değişikliğe yol açan bir dizi eylem ya da davranış sınıfına verilen isimdir.

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ

Uygulamalıdavranış analizi, sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi amaçlayan, davranışçı kuramın öne sürdüğü, davranış temel prensiplerine dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır.
Uygulamalı Davranış Analizinin İlkeleri

Uygulamalı olması: Hedef davranışın kuramsal açıdan değil, toplumsal açıdan önemli bir davranış olmasını ifade eder.
Arttırılmak yada azaltılmak istenen davranış toplumsal açıdan önemli olmalı ve acil önem taşımalı.
Davranışsal olmalı: Bireyin değişen ya da değiştirilmesi planlanan davranışının tam olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır.
Analitik olmalı: Eğer işlevsel bir ilişkinin varlığından söz ediliyorsa, davranışın oluşması veya oluşmaması deneysel koşullar altında gösterilmelidir.
Teknolojik olmalı: Sürecin yazılı olarak tanımlanmasınıve yeterince detayı içermesini ve bir başka uygulamacı tarafından tekrarlanabilir olmasını gerektirir.
Kavramsal sistematiğinin olması: Uygulamacının izlediği süreçler davranışın temel prensiplerinden kaynaklanıyorsa kavramsal sistematikten söz edilebilir.
Etkili olmalı: Çalışma birey için pratik sonuçlar üretmek için davranışı yeterli şekilde gerçekleştiriyorsa etkilidir.
Genellenebilir olmalı: Davranış değişikliğinin başka durumlar ve ve başka davranışlar içinde sürdürülebilir olmasıdır.

Uygulamalı davranış analizinde basamaklar
– Hedef davranışı belirleme ve tanımlama
– Hedef davranışı ölçme ve kaydetme
– Hedef davranış için uygulama yöntemini seçme

HEDEF DAVRANIŞIN BELİRLENMESİ VE TANIMLANMASI

Hedef davranış, sosyal önemi olan ve değiştirilmesi hedeflenen davranıştır. Bir başka deyişle görülmesi istenen son davranıştır.

İyi bir tanımın şu üç ölçütü karşılaması gerekir.
1- Yeterince açık olmalıdır. Tanım herhangi biri tarafından okunduğunda yazan kişi ile anlaşabilmelidir.
2- Tanımda davranışın sınırları çizilmelidir.
3- Tanım mutlaka nesnel olmalı, yani davranışın gözlenebilir özellikleri ifade edilmelidir.

Hedef davranış belirlenirken dikkat edilmesi gerekli öğeler
– Birey ve/veya çevresi açısından işlevsel olmalı.
– Bireye doğal ortamlarda pekiştireç sağlamalı.
– Daha karmaşık beceriler için önkoşul nitelik taşımalı.
– Toplumsal yaşama katılımı kolaylaştırmalı.
– Bireyin ne yapmayacağını değil ne yapacağını belirtmeli.

Hedef davranışı belirlerken
Çocuk/birey ile görüşülebilir.
Bireyin yaşamındaki önemli kişilerden bilgi alınabilir.
Ölçü araçları uygulanabilir.
Birey doğrudan gözlenebilir.

Hedef davranışı ölçme ve kaydetme
Bir davranışı ölçebilmek için ilk aşama davranışı iyi bir şekilde tanımlamaktır. Çünkü iyi tanımlanmamış bir davranış için iki kişinin anlaşması oldukça güçtür. Ayrıca iyi tanımlanmamış bir davranışı ölçmek pek mümkün olmayabilir.

Hedef davranışlarının kaydedilmesinin iki amacı vardır.
1- Davranışı değiştirmek için etkili yöntemi belirlemeye zemin hazırlar.
2- Davranışı değiştirmek için yapılan uygulamanın etkili olup olmadığını belirlemeye hizmet eder.

KAYIT TEKNİKLERİ

1- ABC KAYDI
Davranış öncesi ve sonrasında neler olup bittiğine ilişkin, ayrıntılı biçimde veri toplamak için doğrudan gözlemlere yer veren kayıt türüdür. ABC kaydı ile hedef davranışa/davranışlara karar verilir.

ABC KAYIT FORMU ÖRNEĞİ

Öğrencinin adı: Fatih KARAKILIÇ Tarih:…./…/2006
Gözleyenin adı: Sultan ÖREN Süre :

Ortam	Davranış öncesi	Davranış	Davranış sonrası
Sınıf	Çocuklar yerlerinde oturuyorlar. Y:öğr. “Günaydın Fatih” dedi.	Fatih sınıfa girdi. Fatih yerine oturmadı. Masanın altına yattı.	Y.öğr. Gelip yerine oturmasını söyledi.

DİKKAT: Bu kayıt tekniğini kullanacak olanlar bu kaydı üç farklı yer ve zamanda tutmalıdırlar. Böylece davranışının hangi sürelerde ve nerelerde ortaya çıktığı anlaşılır. Bu aynı zamanda gözlemin güvenirliği için de gereklidir. Benzer kayıt tekniklerinde de buna riayet edilmelidir.
ABC Kayıtlarında birden çok sayıda hedef davranış belirlendiyse ve bu davranışlar üzerinde aynı anda çalışılamıyorsa öğretmen bu davranışlardan sosyal açıdan öncelikli davranışı hedef davranış olarak belirler.
Bu durumda;
Sakınca derecesi,
İleride kullanılma olasılığı
Süreğenlik derecesi
Bireye pekiştireç sağlama olasılığı
Başka davranışlar için önkoşul niteliği taşıması
Değiştirme kolaylığı
Maliyetinin uygunluğu gibi noktalara dikkat edilerek hedef davranış belirlenir.

2- KALICI DAVRANIŞ ÜRÜNÜ KAYDI
Haftalık hece testinde doğru sözcük sayısı, bilgisayar klavyesi ile yazılan doğru sözcük sayısı,öğrencinin resminde yer alan perspektif sayısı gibi pek çok akademik davranışkalıcı ürünü olan davranışlardır. Bu tür davranışların ürünleri kayıt edilir.
Kalıcı ürünleri ölçmek için dikkat edilmesi gereken üç ilke vardır:
Hedef davranışın her meydana gelişi aynı kalıcı ürünle sonuçlanmalıdır.
Kalıcıürün yalnızca hedef davranışın sonucunda ortaya çıkmalıdır.
Eğer kalıcı ürünü kayıt ederken araç-gereç kullanılacaksa, bunlar hedef davranışıetkilememelidir.
Kalıcı ürün kaydı yapılabilecek davranışlara örnekler:
Oturma odasında bırakılan eşya/giysi sayısı
Bulaşıkların yıkanıp yıkanmadığı
Oyuncakların yere atılıp atılmadığı
Lambalarısöndürülüp söndürülmediği
Halının ya da yatağın ıslatılıp ıslatılmadığı
Çocuğun saçının taranıp taranmadığı
Hatalıüretilen parçalar
Yanlışpark edilen araçlar
Şiddetli yağıştan sonra kar ve buzun temizlenip temizlenmediği

Önemli Not: Bir davranışı kayıt etmek için harcadığınız çaba o davranışı gerçekten değiştirme isteğiniz ile yakından ilgilidir.

3- FOTOĞRAF VE VİDEO İLE KAYIT
Zaman zaman kalıcıürünlerin daha da kalıcılığını sağlamak amacı ile fotoğraflar ve video kayıtları kullanılabilir.
Örneğin: Tırnak yeme davranışını değiştirmeyi hedefliyorsanız. Düzenli aralıklarla öğrencinin ellerinin fotoğrafını çekebilirsiniz. Tırnak boyunu cetvelle ölçerek kayıt eder. Fotoğraf kanıtlarını kullanabilirsiniz.
Bir başka örnek olarak öğrencilerin legolarla yaptıkları ürünleri fotoğraflayabilirsiniz.

4- KONTROL LİSTELERİ İLE DAVRANIŞ KAYDI
Öğretmenler tarafından kolayca kullanılabilir.
Ancak kontrol listeleri oluşturulurken davranış yaptı/yapmadı, doğru/yanlış, uygun/uygun değil gibi kategorilere ayrılmalıdır. Özellikle güvenlik gerektiren işlerin kaydında uygundur.
Çocukları kendi odalarınıya da masalarını temizlemeleri, bir tabağa yerleştirilecek yiyecekleri yeri ve sırası (yiyecek hazırlama) gibi davranışlar kayıt edilebilir.

DAVRANIŞKAYDI TEKNİKLERİ

1- Kesin kayıt teknikleri
– Olay kaydı
– Süre kaydı
– Bekleme süresi kaydı

Olay Kaydı:

En pratik ve en kullanışlı kayıt etme süreçlerinden biri sıklık sayma ya da olay kaydıdır. Bu kayıt türünde gözlemci belirlenen gözlem zamanı boyunca oluşan davranışların kaç kez oluştuğunu sayar.
Davranışlarısayma;
Davranışın açık başlangıç ve bitişi olduğunda oldukça kullanışlıdır. Eğer davranış bazen 10sn. Bazen de 10 dakika sürüyorsa olay kaydı bu tür davranışlar için uygun değildir.
Davranışçok sık meydana geliyorsa, davranışı bütün bir zaman diliminde izlemedikçe saymak mümkün değilse olay kaydı uygun değildir.

Süre Kaydı :
Hedef davranışın ne kadar süre ile devam ettiğinin belirlenmesi amacıyla tutulan kayıtlardır. İki türü vardır.
Gözlem süresinde gerçekleşen her bir davranışın süresi kayıt edilebilir.
Gözlem süresinde gerçekleşen tüm davranışların toplam süresi kayıt edilebilir.
Süre kaydı yaparken kronometreli ya da dijital bir saat en iyi araçtır. Zamanıgösteren video kayıtları incelenerek, süre kaydı yapılabilir.
Süre kaydında, gözlemci davranışın tamamlanmasına en yakın saniye, dakika ya da çeyrek saati kayıt etmeyi tercih edebilir.

Süre kaydında;
Gözlem süreleri eşitse tepki süreleri doğrudan grafiğe işlenebilir.
Gözlem süreleri eşit değilse tepki oranı hesaplanır.
Teki oranı=tepki süresi/gözlem süresi

Bekleme Süresi Kaydı
Bazı durumlarda bir uyaranla davranışın başlaması ya da tamamlanması arasında geçen süreyi belirlemek önemlidir. Bekleme süresi kaydı süre kaydındaki ilkeler dikkate alınarak tutulur.

Örnekler:
Öğretmenin“yerine otur” demesinden sonra öğrencinin yerine oturması arasında geçen süre.
Bir lokantada yemeklerin sipariş edilmesinden sonra yemek servisi arasındaki süre.
Bir çağrının ulaşması ile cevaplanması arasındaki süre.
“odanıtemizle” yönergesi ile işin tamamlanması arasındaki süre. (Sürenin uygun olmadığı durumlarda gerekebilir)

2- Yaklaşık kayıt teknikleri

A- Zaman aralığı kaydı

• Bütüncül zaman aralığı kaydı
• Kısmi(parçalı)zaman aralığı kaydı

B- Anlık zaman örneklemi kaydı.


A- Zaman aralığı kaydı
Gözlem süresi eşit zaman aralıklarına bölünerek, bu aralık içinde davranışın oluşup oluşmamasının kayıt edilmesidir. Örneğin: iki dakikalık bir gözlemde“Öğrencinin önündeki işe dikkat etmesi” kayıt ediliyor olsun,

D

D

-

-

-

D

D

D

-

-

-

D

0 SANİYE 1 DAKİKA

Öğr. Gözlem süresinin %50’sinde işe dikkat etmiştir. 6/12 x 100= %50


Bütüncül Kayıt
Belirlenen zaman aralığı süresince, davranış devam ediyorsa o davranış “var” kabul edilir. Davranış aralık süresince devam etmiyorsa “yok” kabul edilir.
Kısmi (parçalı) kayıt
Belirlenen zaman arlığı içinde davranış gerçekleşmişse “var” kabul edilir. Davranışın gerçekleşme sayısı ya da süresi önemli değildir.

B- Anlık Zaman Örneklemi Kaydı
Gözlem süresi 5 -10 dakikalık zaman aralıklarına bölünür ve zaman aralığı sonunda gözlenerek davranışın gerçekleşip gerçekleşmediği kayıt edilir.
Bu yöntem ile birden çok sayıda davranış aynı anda kayıt edilebilir.

Anlık Zaman Örneklemi Veri Toplama Çizelgesi Gözlenen : Yavuz Doğan Tarih:12.01.2006 Gözleyen : H. Yusuf Kantarcı Hedef davranış: 5dk 10d 15dk 20dk 25dk 30dk
Oyuncakla oynama	_	_	+	+	+	_
Dışarıyı seyretme	+	+	_	_	_	_

Tepki sayısı/gözlem sayısı X 100= Tepki yüzdesi
Tepki sayısı/gözlem sayısı= Tepki oranı

UYGUN DAVRANIŞLARIN ARTTIRILMASI

PEKİŞTİRME

İzlediği davranışın gerçekleşme olasılığını arttıran veya davranışın sürmesini sağlayan uyaranların ortama eklenmesi veya çekilmesi sürecine pekiştirme denir.

İki türü vardır;
– Olumlu pekiştirme
– Olumsuz pekiştirme.

OLUMLU PEKİŞTİRME
Olumlu pekiştirme, bir davranışı izleyen durumda ortama bir uyaranın eklenmesiyle o davranışın ileride yapılma olasılığının arttırılmasıdır.
Olumlu pekiştirmede yer alan uyarana pekiştirici uyaran ya da pekiştireç adı verilir.



PEKİŞTİREÇLER İKİ BAŞLIK ALTINDA İNCELENEBİLİR.

– Öğrenilmemişpekiştireçler (birincil pekiştireçler)
– Öğrenilmişpekiştireçler (ikincil pekiştireçler)


Öğrenilmemiş pekiştireçler (birincil pekiştireçler)

Doğal yaşamı sürdürmek için gerekli olan ve biyolojik önem taşıyan uyaranlardır.
Bu uyaranlar öğrenilmemiştir ve yaşamsal önemleri vardır.
Örneğin; yiyecekler, içecekler, barınma, uyku vb.
Not: yiyecek içecek türü pekiştireçler küçük çocuklarda ve işlevde bulunma düzeyi sınırlı olan bireylerde etkilidir ancak eğitim ve işlevde bulunma düzeyi arttıkça önemlerini yitirirler.


Öğrenilmemişpekiştireçlerin özellikleri

1. Etkileri bulundukları durumlara göre değişiklik gösterir. Örneğin;karnı tok bir çocuk için yiyecek etkili olmayabilir.
2. Sunulmaları iyi planlanmadığında “doygunluk” ya da “yoksunluk” yaratabilirler.
3. Pekiştireç olma özelliklerini hiçbir zaman yitirmezler çünkü yaşamsal ihtiyaçlardır.
4. Yiyecek pekiştireçleri diyetli birey için titizlikle seçilmelidir.
5. Doygunluğu ve hızlı tüketimi önlemek için az miktarda sunulmalıdırlar.

Yarar ve sınırlılıkları
Yararları :
Öğretim gerektirmezler. Ancak ikincil pekiştireçlerle birlikte kullanılması önerilebilir.
Sınırlılıkları:
Doygunluk oluşturabileceğinden uzun süre etkili olmayabilir.
Her zaman her yerde kullanılması kolay olmayabilir, her zaman her yerde temini mümkün olmayabilir.

Öğrenilmiş pekiştireçler (ikincil pekiştireçler)

Yaşamsal bir önem taşımamalarına rağmen davranışların arttırılmasında ve sürdürülmesinde etkili biçimde kullanılabilirler.
Birincil pekiştireçlerle kullanımı sonucu tek başlarına pekiştireç olma özelliği kazanabilirler.
Yararları ve sınırlılıkları
Yarar:
Ulaşılması ve uygulanması her zaman her yerde kolaydır.
Kolayca çeşitlendirilebilir.
Sınırlılık:
Birincil pekiştireçlerle birlikte kullanılarak öğretim sürecinden geçmesi durumu sınırlılık olarak ifade edilir ancak öğrenilmiş pekiştireçlerin yararı çok daha fazladır.
ÖğrenilmişPekiştireç Türleri:

1. 1. Sosyal pekiştireçler

Sözsüz ifadeler: Gülümseme, alkışlama, baş ile onaylama, göz kırpma.
Bedensel iletişim: kucaklama, başını okşama, sırtını sıvazlama, yüzüne dokunma.
Sosyal ortamlarda yakınlık: Öğretmen masasının yakınına oturma, yemek saatinde yan yana oturma, birlikte sınıf panosunu yerleştirme.
Ayrıcalık tanıma:Bahçede oynamasına izin verme, sınıf defterini okul müdürüne götürme.
Övgü sözcükleri ya da sözcük grupları: aferin, ne kadar güzel, bunu sen mi yaptın, çok iyi bir iş v.b.

2-Etkinlik pekiştireçleri: Şarkı söylemek, yap-bozla oynamak, şiir okumak gibi sözel ya da bedensel bir uğraşı gerektirirler. (Az yeğlenen bir etkinliğin ardından çok yeğlenen bir etkinliğin yapılmasına izin vermek, az yeğlenen etkinliğin yapılmasını artırır. [Premack ilkesi])

3. Nesnel Pekiştireçler:
Oyuncak ya da araç-gereç ve materyaller.

4. Sembol pekiştireçler:
Kendi başlarına anlamı olmayan ama başka pekiştireçlere dönüştürülebilen sembollerdir. Para, gazete kuponları, yıldızlar, jeton gibi.

OLUMSUZ PEKİŞTİRME

Bir davranışı izleyen durumda ortamdaki itici uyaranın çekilmesiyle, o davranışın yapılma olasılığını artırılmasıdır. Örneğin: Açık pencereden gelen gürültünün işe dikkat davranışını engellemesi durumunda pencerenin kapatılması ile bu davranışın artması olumsuz pekiştirmedir.
Ortamda bir itici uyaranın varlığınıgerektirdiği için eğitim ortamlarında sıkça yer verilmesi uygun değildir. Çünkü olumsuz pekiştirme itici uyaran üzeride yoğunlaşır. Dolayısıyla kaçma ve kaçınma davranışlarını artırır.

Pekiştirme kuralları

1. Pekiştirme uygun davranışa bağımlı olmalıdır.
2. Pekiştirme uygun davranışın hemen ardından sunulmalıdır.
3. Programın başlangıç ve edinim aşamalarında davranış sürekli pekiştirilmelidir.
4. Etkili pekiştireçler kullanılmalı ve pekiştireçler çeşitlendirilmelidir.
5. Pekiştireçler etkili pekiştireç tarifeleri kullanılarak uygulanmalıdır.
6. Pekiştireçler uygulayıcı tarafından kolay bulunulabilmeli ve kullanımı kolay olmalıdır.
7. Pekiştireç öğrenci için etkili, yaşına cinsiyetine ve ilgilerine uygun olmalıdır.
8. Pekiştireç doygunluk sağlamamalıdır.
9. “Seni sevmem”,”Seni terk ederim”...vb. ifadeler pekiştireç olarak kullanılmamalı.

Pekiştirme Tarifeleri

Pekiştirme kurallarından birisi de etkili pekiştirme tarifelerinin kullanılmasıdır. Pekiştirme tarifeleri şöyle gruplanır:

1.Sürekli pekiştirme
2.Aralıklı pekiştirme
a.Oranlı pekiştirme
a-1 Sabit oranlı pekiştirme (SOP)
a-2 Değişken oranlı pekiştirme (DOP)
b.Süreli pekiştirme
b-1 Sabit süreli pekiştirme (SSP)
b-2 Değişken süreli pekiştirme (DSP)


1.Sürekli pekiştirme
Davranışın her oluşmasının pekiştirilmesidir.

2. Aralıklıpekiştirme

a) Oranlı Pekiştirme

a-1 Sabit oranlı pekiştirme
Sabit bir oran belirlenir. Davranış belirlenen oranda gerçekleştiğinde pekiştireç sunulur. Örneğin: SOP ile pekiştirilen bir davranışta;
2., 4., 6. davranışlar pekiştirilir.

a-2 Değişken oranlı pekiştirme
Davranışı pekiştirmek üzere bir oran belirlenir ve bu oran değişken olarak uygulanır. Örneğin; Çocuğun “lütfen” deme davranışı DOP ile pekiştiriliyorsa, ilk üç davranıştan herhangi biri, ikinci üç davranıştan herhangi biri gelişigüzel pekiştirilir. Uygulayıcı açısından bu tarifeni uygulanması zordur. Ancak pekiştireci ne zaman geleceği açıkça belli olmadığı için davranışın kalıcılığını sağlamada etkilidir.
L L L / L L L / L L L / L L L (lütfen deme)
+ + + + (pekiştirme oranı)
b) Süreli pekiştirme
Süreli davranışlarda, davranışın süresi artırılmak istendiğinde belli bir zaman aralığı içinde davranışın gerçekleşmesi pekiştirilir.

b-1 Sabit Süreli Pekiştirme (SSP)
Sabit bir zaman aralığı içinde davranışın gerçekleşmesi pekiştirilir. İki şekilde uygulanabilir. Örneğin: Cemal yerinde oturma davranışı için SSP5 ile pekiştiriliyor olsun. Cemal 9.00’da derse gelir ve yerine oturur. 9.05’te pekiştireç kazanır. Davranış devam ederse 9.10 ve 9.15’de de pekiştireç kazanabilir. Bir başka uygulama biçiminde, Cemal 9.00-9.05 arasında yerinde oturduğu için 9.05 te pekiştireç kazanır, fakat 9.07 de yerinden kalkar. 9.09 da yeniden oturur. 5 dakikalık pekiştirme süresi 9.09 dan başlar yani hiç yerinden kalkmazsa 9.14’de pekiştireç kazanabilir.

b-2 Değişken Süreli Pekiştirme
Davranışın pekiştirilme süreleri değişkendir. Davranışın belirlene zaman aralığı içinde gelişigüzel pekiştirilmesini içeri Örneğin DSP15 uygulanıyorsa. 15 dakikanın ortasında , başında, sonunda pekiştireç sunulur. Örneğin 9. dakikada, 17. dakikada, 35. dakikada v.b.

UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARIN AZALTILMASI

Davranışları azaltma teknikleri, bir davranışın ileride oluşma olasılığını azaltmak ya da ortadan kaldırmak amacıyla kullanılan teknikleri ifade eder.
Uygun olmayan davranış, bireyin hem kendisi hem de çevresine zarar veren ve bireyin sosyal yaşama uyumunu zorlaştıran davranışlar olarak tanımlanabilir.
Davranışın azaltılması gerektiğine karar vermek için sıklık, süre, yoğunluk ve bekleme süresi olmak üzere dört farklı davranış özelliğine dikkat etmek gerekir.
Bir başka deyişle bir davranışın süresi, sıklığı, yoğunluğu ve davranışa başlama süresi azaltılabilir.
Sıklık: Bir davranışın belirli bir süre içinde yapılma sayısı değerlendirilir. Örneğin; bir öğrenci ders süresince 5 kez tuvalete gidiyorsa sık yapılan ve sıklığı azaltılması gerekli bir davranışolarak ifade edilebilir.
Süre:Bazı davranışlar sayılamaz ancak süresi değerlendirilebilir. Bu durumda süre dikkate alınır ve davranışın oluşum süresi azaltılabilir. Örneğin; öğrenci tahtayı 1 dakikada silmesi gerekirken 5 dakikada işini bitiriyordur. O halde tahtayı silme süresi azaltılabilir.
Yoğunluk: Oluşan davranışın şiddeti ya da güçüyle ilgilidir.örneğin; öğrenci defterini öyle güçlü bastırarak siliyordur ki sayfası deliniyordur. Burada silgiyi kullanma şiddeti azaltılabilir.
Bekleme süresi: Davranışım başlaması için verilen yönerge sonucunda davranışın başlamasına kadar geçen sürenin uygunluğu değerlendirilir. Örneğin; öğrenci zil çaldıktan 5 dakika sonra sınıfa girmektedir. Öğrencinin sınıfa girme süresi azaltılabilir.


Uygun olmayan davranışları azaltmada olumlu yaklaşımlar:

	En ılımlı
	En az ılımlı

Uygun olmayan davranışları önleme

Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve bu koşullarıdeğiştirmek davranışları azaltabilir. Uygulayıcı davranışı izleyerek davranışöncesindeki ön uyaranları kontrol ederek davranışın oluşumunu engelleyebilir.
Ayrıca davranışın sonuçları da davranışın artmasına neden olabilir. Davranışsonucundaki uyaran pekiştirici özellik taşıyıp taşımadığı da göz önünde bulundurulmalıdır.


Uygun olmayan davranışları önleme için kullanılabilecek yollar

1-Davranış zincirini durdurma
Yakınlık kontrolü
Şakayla karışık kontrol
Beklenen davranışa ilişkin öğretimsel kontrol ve yönergeler sağlamak
Problem çözme fırsatı yaratma
Uyaran değişikliği

2-Sınıfta ortaya çıkabilecek uygun olmayan davranışları önleme
v Öğrencileri beklentileri konusunda bilgilendirme
v Olumlu öğrenme iklimi oluşturma
v İlginç (anlamlı) öğrenme deneyimleri sağlama
v Tehditten kaçınma
v Tarafsız davranma
v Kendine güven sergileme ve ve öğrencilerde oluşturma
v Öğrencilere olumlu atıfta bulunma
v Sınıftaki fiziksel düzenlemelere dikkat etme
v ve zaman ayırma
v Olumlu modeller kullanma
v Serbest zamanları sınırlandırma



3- Akran etkileşimi
Akranlarla etkileşim sağlama amacı bireyde uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını engelleyebilir. Bu strateji öğrencinin akranlarıyla etkileşimini arttırır, çözüm üretmek için fırsatlar yaratır. Ayrıca uygun olmayan davranış akran etkileşimiyle okulda çözülür ve diğer yöntemlere göre daha çok pekiştireç sağlayıcı olması nedeniyle davranışın sürekliliği de sağlanabilir.

AYRIMLI PEKİŞTİRME

n Ayrımlıpekiştirmede, uygun olmayan davranışların azaltılması için uygun davranışın artması ya da sürdürülmesi iki temel pekiştirme ilkesine dayanır.
n Birincisinde davranış uygun ayırt edici uyaranı izlediğinde pekiştirilir. Örneğin: sınıf içinde konuşma bazı koşullarda uygun bazı koşullarda uygun olmayabilir. Bu durumda sınıf içinde konuşma belli bir uyaranın (öğretmenin soru sorması gibi) varlığında pekiştirilirken diğer durumlarda pekiştirilmez.
n İkinci uygulamada ise diğer davranışlar görmezden gelinirken bir hedef davranışpekiştirilir. Böylece pekiştirilen davranış artarken görmezden gelinen davranışazalır.
Örneğin: “Öğretmenim, ben” diyerek parmak kaldırma davranışı görmezden gelinir. Herhangi bir olumlu davranışpekiştirilir.
n Ayrımlıpekiştirmenin anahtarı yine pekiştirmeden geçer.

SÖNME

Sönme, daha önceden pekiştirilen bir davranıştan pekiştirmenin geri çekilmesi yoluyla hedef davranışın yoğunluğunun ve/veya sıklığının dereceli olarak azaltılması sürecidir.
Örn: Öğrenci sürekli yerinden kalkarak ve sınıfta gezinerek, öğretmeninin “yerine otur” demesi ile geçici bir süre yerine oturur. Bu döngü tekrarlanmaya başlar. Yani çocuk tekrar yerinden kalkar, öğretmen yerine otur der.
Sönme, uygulayıcının bir pekiştirme biçimi olarak normal koşullar altında dikkati toplayan davranışıgörmezden gelmesidir.

Sönme Uygulanmayacak Problem Davranışlara örnek olarak parmak emme, saldırganlık gibi davranışlarıverebiliriz.
Sönme Patlaması:Sönme patlaması sönme uygulamasının başlamasından sonra hedef davranışın yoğunluğunun veya sıklığının geçici olarak artmasıdır.


Sönme tekniğini uygularken izlenecek basamaklar
Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçler belirlenir.
Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçler geri çekilir.
Hedef her yapıldığında görmezden gelinir.(TUTARLI OLUNMALI)
Sönme uygulaması süresince uygun davranışları pekiştir.
Kendiliğinden geri gelme ve sönme patlaması yaşandığında tutarlı olunmalı.
Uygulayıcıdikkatinin uygun davranışlar üzerinde olduğunu göstermeli ve öğretmeli.
Sönmede Dikkat Edilmesi Gerekenler
1. Davranış her yapıldığında görmezden gelinmelidir.
2. Uygulayıcı ve çocukla ilgili diğer kişilerin de birbirleriyle tutarlıolması kesinlikle şarttır.
3. Pekiştirme kaynağı kontrol edilemiyorsa, sönme etkili bir yöntem olmayabilir.
Sönmenin avantajları;
Sönme, sözel ya da bedensel zorlama kullanmaksızın uygun olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir.

Sönme, bir ceza uygulaması değildir.
Uygun olmayan davranışgörmezden gelinirken uygun olan davranışların pekiştirilmesi sönme sürecinin en önemli öğesidir.

TEPKİNİN BEDELİ

Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışı izleyen biçimde, elde ettiği ödüllerin (yıldız, gülen yüz) geriye alınmasıdır.
Örnek: Sınıf başkanlığını elinden alma,
Müzik dersinde şarkı söyletmeme
Sınıf defterini imzalatmaya göndermeme vs.
Tepkinin bedelinin avantajları;

• Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme uygulamaları ile birlikte kullanılabilir.
• Evde ve okulda kolayca kullanılabilir.
• Tepkinin bedeli uygulaması davranışları azaltmada hızla etki gösterir. Etkisi uzun dönemlidir.
• Tepkinin bedeli sürecinde uygulamacı değişmesi gereken davranışlara odaklanır.
• Tepkinin bedeli sürecinde uygun olmayan davranış ile pekiştirecin geri alınması arasında küçük bir gecikme vardır.

MOLA

Mola uygun davranışın ardından belirli bir süre pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılmasıdır.
Mola temelde iki biçimde uygulanır.
– Pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılması
– Çocuğun pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması

Mola kullanımı için öneriler
Mola kullanımı, olumlu pekiştirme uygulaması ile eşleştirilmelidir.
Çocuk, bulunduğu ortamın ve etkinliklerin mola alanındakinden daha cazip olduğunu algılamalıdır.
Uygulayıcımola uygulamasının etkisini değerlendirip etkisiz ise devam etmemelidir.
Uygulayıcı,mola tekniğini çocuktan kurtulma amacıyla kullanıp mola uygulamasını suiistimal etmemelidir.
Mola süresi çok uzun tutulmamalıdır.
Mola alanının pekiştirici özelliği olmamalıdır.
Mola saldırgan çocuklar için etkili olabilirken içine kapanık çocuklar için kullanılmamalıdır.


Molanın Avantajları
Mola ve olumlu pekiştirme süreçlerini bir arada kullanmak kolaydır.
Mola süreçlerinin etkisi oldukça hızlıdır ve bu etki uzun sürelidir.
Çocuğu eğitim ortamından uzaklaştırmadan da mola uygulamaları yapılabilir.
Çok zorlayıcı davranışların (saldırganlık gibi) azaltılmasında önemli bir seçenektir

Mola’nın potansiyel yan etkileri ve dezavantajları;
Çocuğun pekiştireç bulamayacağı bir alana gönderilmesi, uygulayıcı için olumsuz pekiştirme etkisi yaratabilir.
Mola süresi uygulayıcı tarafından uzatılarak, mola suiistimal edilebilir.
Çocuklar arasında ki bireysel farklılıklar dikkate alınmazsa, çocukların birinin diğerine karşı pekiştirilmesi ya da cezalandırılması olarak algılanabilir.
Çocuk başka uygun olmayan davranışlar sergileyebilir.
Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırılması akademik performansı olumsuz etkileyebilir.

DÜZELTME (ONARMA)
Düzeltme uygulamasında çocuk çevreyi uygun olmayan davranış öncesindeki durumuna getirmesidir.
Onarıcıaşırı düzeltme ve olumlu aşırı düzeltme olmak üzere iki şekilde uygulanır.

Onarıcı aşırıdüzeltme
Onarıcıaşırı düzeltme çocuğun uygun olmayan davranış sonrasında ortamı düzenlenmesinin üstüne daha fazla görevler eklenerek bir tür ceza verilmesidir.
Örn: Duvarı karaladığında tüm duvarıtemizletmek.
Onarıcıaşırı düzeltme uygulaması uygun olmayan davranış üzerinde odaklanması nedeniyle olumsuz davranışı azaltma yerine arttırma etkisi olabilir.


Olumlu aşırıdüzeltme
Olumlu aşırı düzeltme problem davranışın o ortam içinde olması gereken şeklinin bireye yaptırılması olarak uygulanmaktadır.
Örn: Duvarı çizen çocuğa kağıt kalem vererek bazı şekilleri kopya ettirmek.

BEDENSEL CEZA

Cezadan kaçınmanın pek çok nedeni vardır
Ceza davranışı azaltmaz, sadece baskılar yani cezanın varlığında ortaya çıkmasınıengeller.
İyi ve haklı nedenlere dayanmayan ceza başka davranış sorunlarına yol açar. (Korku, kaygı ve saldırganlık gibi).
Cezanın etkisi ceza vereni pekiştirebilir.
Ceza uygun davranışın ne olduğuna ilişkin bir ipucu sağlamaz. Ceza veren kişinin saldırganlığı ceza alan ve bunu izleyen çocuklar için olumsuz bir modeldir.
Ceza cezalandırılan çocukta dargınlık ve içe kapanma gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir.
Ceza olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller.
Ceza güçlünün haklı olduğu imajı yaratabilir.
Cezalandırılan çocuğun akademik çalışmalara yönlendirilmesi güçleşir. Bu da ikinci bir cezayıbaşarısızlığı getirir.

Örnek :

PROBLEM DAVRANIŞ İÇİN OLUMLU DAVRANIŞ DESTEĞİ PLANI
PLANI
n Öğrenci : Adem Ceren
n Sınıfı : 2-B
n Programı uygulayan : Mahmut ÇAPAR
n Program tarihi : 13 / 10 / 2005
PROBLEM DAVRANIŞIN TANIMLANMASI
A ) Tanım : Sınıfta gezinme. Günde en az iki defa, ortalama sekiz dakika süresince sınıfta gezinme davranışını göstermektedir.
B ) Davranış öncesi :Yerinde öne-arkaya, sağa-sola sallanmaya başlar, ağlar, yere uzanır ( masaya başını koyar ).
C ) Davranışı ortaya çıkaran değişkenler : Yapılan etkinlikte başarısız olduğunda, kendisiyle ilgilenilmediğinde ( sürekli kendisiyle öğretim yapılsın, konuşulsun istiyor. ) ve engellenildiğinde ( oynamakta olduğu materyal elinden alındığında ) problem davranış ortaya çıkabiliyor.
D ) Sıklığı / yüzdesi :Problem davranış bir gün boyunca ortalama iki defa ortaya çıkıyor; davranışortalama olarak sekiz dakika sürüyor.


UYGUN ALTERNATİF DAVRANIŞIN TANIMI
A) Tanım : Dikkat çekmek için etkinliği bırakmak yerine; parmak kaldırabilir, isteğini sözel olarak ifade edebilir. ( ör: öğretmenim ödevime bakar mısın, ödevimi yapamıyorum yardım eder misin ? vb. ) Etkinliklerde başarısız olduğunda öğretmenden yardım, etkinlik tekrarı isteyebilir ( öğretmenim yapamıyorum diyebilir, yeniden oynayabilir miyiz diye sorabilir. )
B ) Öğretim yöntemi : Alternatif davranışlar ödüllendirilerek, problem davranışlar görmezden gelinerek öğretilir. Ör: Sırasında oturup, öğretmeni dinlediği durumlarda bu davranışı vurgulanarak ödüllendirilir, sınıfta gezindiği durumlarda ise hiç ilgilenilmez, gezinme davranışına ödül olacak hiçbir uyaran verilmez.


ÇEVRESEL DÜZENLEMELER
A ) Daha uygun ve bağımsız olabilmesi için öğrenciye gerekli beceriler:
Parmak kaldırarak söz hakkı isteme
İsteklerini sözel olarak ifade edebilme
Sıra bekleme ( oyun etkinliklerinde, sırası gelince oynaması ).
B ) Baş etme becerileri :
Başarısızlığıkabullenme, başarısızlığı gidermek için yeni yollar deneyebilme.
Sırasınıbekleme, sırası geldiğinde harekete geçme.
C ) Sınıf / okul düzenlemeleri : Problem davranışa neden olabilecek materyaller öğretim süreci için gerekli değillerse, ortamdan kaldırılmalıdırlar. Etkinliklerde başarısız olduğunda, başarısızlığı çevresindeki kişiler ( öğretmenler, öğrenciler, stajyerler ) tarafından vurgulanmamalı, başarısızlığı hiçbir şekilde espri konusu yapılmamalı.


ÖĞRETİM
A ) Pekiştireçler :
Hoşlandığı
Sosyal : Aferin, çok güzel olmuş vb.
Simgesel : Defterine yıldız atmak, pekiyi yazmak.
Birincil : Cips, kraker, gofret.
Etkinlik : Top ile, oyuncak arabalarla, kumla oynamak.
Hoşlanmadığı
Etkinliklerde başarısız olma.
Etkinlik dışı bırakılma.
Sevdiği materyalin elinden alınması.
B ) Pekiştireç tarifesi : Önce sürekli pekiştirme daha sonra zaman aralıklı pekiştirme ( sabit / değişken oranda ) tarifesi kullanılacak.

YÖNTEM
A ) Yöntem : Olumlu davranışların pekiştirilmesi, problem davranışların görmezden gelinmesi. Alternatif davranışlar pekiştirilerek öğretilecek. Pekiştireçler zamanla geri çekilecek, davranışın genelleştirilmesi sürecine geçilecek.
B ) Yöntem için gerekçe :Alternatif davranışlar kazanıldığında (yerinde oturma, isteklerini sözel olarak ifade etme ) problem davranışlar azalacaktır. Etkinliği bırakmanın, yerinden kalkıp gezinmenin hiçbir pekiştirecini öğrenci görmeyecek, yerinde oturmanın etkinliği sürdürmenin pekiştireçlerini görecektir. Pekiştirilen, yerinde oturma davranışının sıklığının / süresinin artması düşünülmektedir. Pekiştirilmeyen, görmezden gelinen sınıfta gezinme davranışının ise sıklığının / süresinin azalacağı düşünülmektedir.


Örnek:

KAYIT TUTMA
Veri toplama yöntemi : Anlık zaman örneklemi kayıt formu


UYGULAYACAK KİŞİ
n Programıiki sınıf öğretmeni ve iki stajyer uygulayacak. Programın uygulanabilmesi için sınıfta bulunan bütün öğretmenlerin programdaki hedefleri bilmesi ve hedeflere ulaşmada gerekli davranışları göstermesi gerekmektedir.
n Uygulanan programdan öğrencinin ailesi de haberdar edilerek, programın aile tarafından da desteklenmesi sağlanacaktır.



Özel Eğitim El Kitabı