Etkinlik Çizelgeleri (Activity Schedules)

Etkinlik Çizelgeleri (Activity Schedules)

Etkinlik Çizelgeleri (Activity Schedules): Etkinlik çizelgeleri Princeton Child Development Institute (PCDI)’da 20 yılı aşkın bilimsel çalışmalar sonucunda geliştirilmiştir. PCDI’da çalışan uzmanlar, otizmli yetişkin ve çocukların bir çok şeyi öğrendikleri, fakat öğrendikleri becerileri çoğunlukla yetişkinin verdiği sözel ipucu, model olma ve jest-mimik ipucu olmadan sergilemediklerini gözlemlemeleri nedeniyle etkinlik çizelgelerini geliştirmeye karar vermişlerdir. Bazen, çok küçük bir ipucu bile (-çocuğa doğru atılan küçük bir adım ya da beklenti ile bakış-) çocukların etkinliklerini yapmalarını sağlayabilir. Ancak yetişkinden gelen ipucu olmadığında, etkinlik dışında başka şeylerle meşgul olurlar ya da sadece beklerler. Örneğin, ‘Oyuncaklarınla oyna’ gibi bir yönerge verildiğinde çocuk, yap-boz, bloklar, ya da kamyonuyla oynayacaktır. Fakat sözel yönerge verilmediğinde, model olunmadığında, ya da jest-mimik ipucu olmadığında, sadece oyuncaklarının ortasında oturup, hiç bir şey yapmayacaktır. Benzer bir şekilde bisiklet sürmeyi, dişlerini fırçalamayı, bilgisayarla oynamayı öğrenen çocuklar, aileleri ya da öğretmenleri yönerge vermediği sürece bu becerileri sergilemekte güçlük çekerler. Dikkatli bir şekilde, sözel ipucu, bir cümleden tek sözcüğe, daha sonrada beklentiyle bakmaya kadar geri çekilmiş olsa bile, geri çekilmiş sözel ipucu ya da beklentiyle bakma olmadan, hedeflenen davranışlar ortaya çıkmamaktadır. Uyaran kontrolü, ipucundan etkinlikle ilgili uyaranlara transfer olmamaktadır.
Etkinlik çizelgesi, bireyi bir dizi etkinliği yerine getirmeye yönlendiren fotoğraf ya da sözcük setidir. Etkinlik çizelgesi farklı şekillerde olabilir, ancak henüz okumayı bilmeyen çocuklar için etkinlik çizelgesi, başlangıçta, her sayfasında çocuğu etkinlikle meşgul olmaya ya da ödüllere yönlendiren fotoğraflı ipuçları bulunan üç veya dört halkalı dosyalardır. Çocuklar, etkinlik çizelgesini açmayı, ilk sayfayı çevirmeyi, fotoğrafı işaret etmeyi, resimde belirtilen materyali almayı, etkinliğini tamamlamayı, materyali yerine koymayı ve çizelgeye geri dönmeyi öğrenirler. Çocuklar çizelge izlemede ustalaştığında ve okuma becerisini geliştirdiğinde, fotoğraflı ipucu yerine yazılı ipuçlarına tepki vermeyi öğrenirler. Örneğin, çocuk sayfayı çevirir, ipucunu işaret parmağıyla gösterir, ipucunu okur ve yemek odasına gidip masayı hazırlar; masayı hazırladığında etkinlik çizelgesine geri döner.
Yazılı ve fotoğraflı etkinlik çizelgeleri, otizmli bireylere seçim yapmayı kazandırmak amacıylada kullanılır. Dikkatli ve sistematik bir öğretim yapıldığında, çocuklar sadece etkinlik çizelgesi izlemeyi değil, aynı zamanda tercih ettikleri etkinlikleri seçmeyi ve seçtikleri etkinlikleri sıraya koymayı da öğrenirler.
Günlük etkinliklerimizi yapmak, kaçınılmaz olarak konuşmayı gerektirir. Ancak sosyal etkileşim, otizmli bireylerde en önde gelen problemler arasındadır ve öncelikle ele alınması gereken bir konudur. Bu nedenle, ilk etkinlik çizelgesi sosyal etkileşim gerektiren en az bir etkinlik içermelidir. Henüz konuşamayan bir çocuk, havaya fırlatılmak için birilerine yönelmeyi öğrenebilir; bir kaç sözcük konuşabilen bir çocuk ailesini ya da öğretmenini bulup ‘gıdıklanmak’ istediğini ifade ederek etkileşime girmeyi öğrenir; cümle kuran bir çocuk tercih ettiği bir etkinlik hakkında talepte bulunabilir, ör: ‘Ben sallanmak istiyorum.’
Çocuklar etkinlik çizelgesi izleme becerisini kazandığında, çizelgelerine akran etkileşimini de ekliyoruz.

Etkinlik Çizelgesi Takip Etmeyi Öğretme

Etkinlik çizelgesi takip etmeyi elle yönlendirme ile öğretiyoruz. Elle yönlendirmede, elimizle çocuğun elinin üzerinden tutarak, fotoğraflı ya da yazılı ipucunu işaret etmesini, materyalini almasını, etkinliğini tamamlamasını, materyalini kaldırmasını ve çizelgesine geri dönmesini öğretiriz. Elle yönlendirme daima çocuğun arkasından yapılır. Çocuk, çizelge takip etme becerisinde ustalaşmaya başladığında, yetişkin aşamalı yardım kullanarak elle yönlendirme ipucunu geri çeker. Çocuklar çizelge takip etme becerisinin basamaklarını çok az yardımla yapabilir hale geldiğinde, yetişkin uzamsal geri-çekme kullanır, yani: ilk aşamada çocuğun elinin üstüne yapılan hafif dokunuşlar, bir süre sonra, çocuğun elinden bileğine, daha sonra kolunun ön kısmına ya da dirseğine, ve sonra da omzuna ya da arkasına kayar. Ancak eğer bir hata ortaya çıkarsa, yetişkin bir önceki ipucu yöntemine geri döner,( -bu durumda aşamalı yardım-) bu ipucuna çocuk bir kaç kez doğru tepki gösterene kadar devam edilir. Uzamsal geri çekmeyi gölge olma takip eder. Bu aşamada, ipucunu sunan kişinin elleri, çocuğunun hareketlerini takip eder ancak ona dokunmaz. İlk başta, yetişkin çocuktan bir kaç santimetre uzaklıkta gölge olabilir, ancak eğer çocuğun tepkileri doğruysa, uzaklık giderek arttırılır. Yetişkin gölge olduğunda çocuk hata yapmıyor ise yakınlığı azaltma zamanı gelmiştir. Çok küçük çocuklar için bunun anlamı, yetişkin aşamalı olarak bir metre uzaklaşır, daha sonra biraz daha uzaklaşır. Bazı çocuklar için ise ipucu sunan kişi etkinlik alanının öbür köşesinde, kapıda veya görünmeyecek şekilde bir yerde bekleyerek mesafeyi geri çekmesi mümkün olabilir. Kademeli olarak aşamalı yardımdan, uzamsal geri çekmeye, ondan da gölge olmaya ve mesafeyi azaltmaya giden ipucu kullanma stratejilerine ipucu sunma ve ipucunu geri çekmeyle öğretim ya da ipucunu giderek azaltmayla öğretim denir. Dikkatli bir şekilde yapılan ipucunu geri çekmeyle öğretim, çocuğun bağımsız olarak etkinlik çizelgesi izlemesini sağlar. Ancak çocuk hata yaparsa, yetişkin anında bir önceki ipucu sunma basamağına geri döner. Eğer yetişkin gölge olma aşamasındaysa ve çocuk hata yaparsa, yetişkin uzamsal geri çekme aşamasına geri döner. Eğer yetişkin uzamsal geri çekme kullanıyor ve çocuk hata yapmış ise, aşamalı yardıma geri döner. Ayrıca eğer hata, aşamalı yardım aşamasında ortaya çıkarsa, yetişkin elle yönlendirme aşamasına geri döner. Böylelikle daha fazla hatanın ortaya çıkması engellenir ve çocuğun bir sonraki tepkilerde ödül kazanma olasılığı artar.

Ödül Sistemini Programlama

Çocuklara etkinlik çizelgesi takip etmeyi öğretme, ‘Davranışa Şekil Verme’ yöntemidir. Ödüllendirilen davranışların gelecekte ortaya çıkma olasılığı yüksektir. Her çocuğun değer verdiği ödülleri belirlemek önemlidir, ve ödülleri hedef davranışlara uygun olarak sunmak gerekir. Çok küçük yaştaki çocuklara etkinlik çizelgesi izlemeyi öğretirken, ilk başta çocuğun çok sevdiği yiyecekleri ödül olarak kullanırız. Çocuk, sayfayı işaret ettiğinde, materyali aldığında, etkinliğini yaptığında, materyalini yerine kaldırdığında ve çizelgesine geri döndüğünde yetişkin arkasından çocuğa yiyecek verir. Daha sonra, çocuk doğru tepki verdiğinde yiyecekler bir bardağın içine atılabilir ve çocuk birkaç etkinliğini tamamladıktan sonra bardaktaki yiyeceklerini yiyebilir.
Mümkün olduğu kadar kısa sürede, çocuklara sembol kullanımını öğretmeliyiz. İlk başta, çocuk elle yönlendirme kullanılarak bir sembol karşılığı sevdiği yiyecekten bir parça kazanmayı öğrenir. Bunu bağımsız olarak yaptığı zaman, iki sembol ile bir parça yiyecek kazanmayı öğrenir. Çocuklar giderek daha çok kazandıklarında sembollerini yiyecek, oyuncak ve etkinlik ödülleriyle değiş tokuş yapmayı öğrenir.
Sembol dönüştürmeyi etkinlik çizelgesi takip etmeyi öğretmeyle anda başlamayız. Bunun yerine sembol dönüştürmeyi farklı bir zamanda ayrık denemelerle öğretimle öğretiriz. Öğrencilerin tercih ettikleri oyuncaklar ve tercih ettikleri etkinliklerle ile sembollerini değiştirmelerini hedefleriz.
Çocukların ödüllerini etkinlik çizelgelerinin içine yerleştirmek önemlidir. Örneğin bisiklete binmeyi seven bir çocuk, sayfayı çevirir, bisiklet resmini işaret eder, bisikletin olduğu alana gider ve bisiklete biner veya öğrenci, etkinlik çizelgesinde bir bilgisayar resmi ya da ‘Bilgisayar’ yazılı ipucunu görür ve bilgisayarda oynamaya gider.

Etkinlik Çizelgesinin Kapsamı

Etkinlik çizelgeleri, bir saatliğine, ya da sadece okulda kullanılıp, evde kullanmadığımız bir yöntem değildir. Etkinlik çizelgeleri, çocuğun tüm gününü organize etmek için kullanılır. Öğretim için bir farklı bir bakış açısı sağlarlar.
Uygulamalı davranış analizi bilimsel olarak iyi şekilde kanıtlanmış öğretim yöntemleri sunar ve etkinlik çizelgeleri çocukların öğrenmelerini sağlayan, bütün öğretim yöntemlerini kullanmamıza yardımcı olur. Örneğin, bir çocuğun etkinlik çizelgesi içinde sözel taklit için ayrık denemelerle öğretim materyallerini içeren bir kutuyu işaret eden fotoğraflı ipucu olabilir.
Öğretmenler çok uzun süren bir oturum yapmaktan kaçınırlar, çünkü çocuğun zorlandığı bir beceri ve uzun süren bir oturum problem davranışa ya da öfkeye neden olabilir. Bunun yerine, etkinlik çizelgesinde aynı ipucundan birkaç tane olabilir, böylelikle gün içinde aynı etkinlik daha fazla sayıda kısa oturumlar halinde çalışılmış olur.
Dorukan’ın etkinlik çizelgesinde sevdiği bir oyuncağın resmi var, fakat oyuncak Dorukan’ın ulaşamayacağı bir yerde. Bu durum öğretmeninin Fırsat Öğretimi yapması için bir fırsat sunar. Öğrenci oyuncağı işaret ettiğinde ya da istediğinde, öğretmeni ona ‘Yardım eder misin?’ ‘ Yardım eder misin lütfen?’ ya da ‘O çok yüksek’ demeyi öğretebilir.
Etkinlik çizelgesindeki bir fotoğraf, video, VCD ve çeşitli materyalleri içeren bir kutuyu işaret edebilir. Öğretmeni videoyu çalıştırıp, bu materyallerle elle yönlendirme kullanarak, çocuğa videodaki oyunu taklit etmeyi öğretebilir.
Ekinlik çizelgeleri aynı zamanda çocuklara başkalarıyla konuşma başlatmayı ve sohbet etmeyi öğretmede bize yardımcı olur. Ozan okuma bildiği için, etkinlik çizelgesinde yazılı bir ipucu vardır. Etkinlik çizelgesindeki ipucunu alır, öğretmenine yaklaşır ve repliğini söyleyerek sohbet başlatır. Yazılı ipucu daha sonra silikleştirilecektir. Zaman zaman verdiğimiz seminerlerde replik silikleştirmeyle öğretim yönteminin, çocuklara sohbet başlatma ve sürdürme becerilerini öğretirken nasıl kullanıldığını ayrıntılı olarak anlatmaktayız.
Etkinlik çizelgeleri aynı zamanda, öğrencilerin sembolik oyun öğrenme ve oyunlarıyla ilgili sohbet etme becerisini kazandırmak için fırsatlar sunar.
Etkinlik çizelgeleri, bir çok değişik etkinlik içerdiği (ör: oyuncaklar, sözcük taklidi, banyo yapma, ve yemek yeme); günün farklı zamanlarında kullanıldığı (ör: sabahları giyinirken, rakamları öğrenirken); farklı insanlarla çalışırken (aile ve öğretmen); ve farklı ortamlarda (ör: okulda, evde, akrabaların, arkadaşların evinde) kullanıldığı zaman çok etkili olur.
Doç. Dr. Binyamin Birkan